پس از مدتها بحث و جنجال بر سر حذف ارز 4200 تومانی از اقتصاد ایران، دولت سیزدهم در نهایت تخصیص ارز ترجیحی برای واردات برخی کالاهای اساسی (روغن خام، جو، ذرت، کنجاله سویا) را حذف و به جای آن اقدام به تأمین با نرخ ارز ETS نموده است؛ بر همین اساس، مسئولان اقتصادی دولت تصمیم گرفتند یارانه نقدی حاصل از مابه‌التفاوت بین نرخ ارز ترجیحی و نرخ ارز ETS را به صورت مستقیم به مصرف‌کنندگان (جامعه هدف) پرداخت کنند.
در همین راستا، ستاد مردمی‌سازی و توزیع عادلانه یارانه‌ها در اطلاعیه شماره یک خود در تاریخ 20 اردیبهشت‌ماه 1401، آورده است:
دولت به منظور حمایت از اقشار مختلف جامعه، بسته حمایتی و کمک معیشتی ماهانه ۴۰۰ هزار تومان برای سه دهک درآمدی پایین و ۳۰۰ هزار تومان برای شش دهک بعدی تأمین و یارانه دو ماه ابتدای اجرای طرح را به حساب سرپرستان خانوار واریز نموده که همزمان با اصلاح و متناسب‌سازی قیمت‌ها، امکان برداشت، فراهم خواهد شد.
در پی این اقدام، قیمت کالاهای اساسی زنجیره تأمین کالاهای مذکور آزاد گردید و کالاهایی چون «گوشت مرغ»، «تخم‌مرغ»، «روغن»، «ماکارونی» و «انواع لبنیات» با قیمت جدید که توسط ستاد تنظیم بازار اعلام شده بود، در فروشگاه‌های سراسر کشور عرضه شد.
تغییر قیمت برخی از کالاهای اساسی بعد از اجرای طرح مردمی‌سازی و توزیع عادلانه یارانه‌ها
| ردیف | نام کالا | شاخص | قیمت قدیم (هزار تومان) | قیمت جدید (هزار تومان) | تغییرات (درصد) |
| 1 | مرغ | یک کیلو | 30 | 60 | 100 |
| 2 | تخم مرغ | یک کیلو | 34 | 40 | 18 |
| 3 | روغن خوراکی | بطری 800 گرمی | 22 | 60 | 173 |
| 4 | شیر | نایلون 800 گرمی | 8 | 15 | 87.5 |
| 5 | پنیر | بسته 400 گرمی | 19 | 38 | 100 |
| 6 | ماکارونی | 500 گرمی | 14 | 21 | 50 |
همزمان با افزایش قیمت کالاهای اساسی، بحث‌های کارشناسی بسیاری میان موافقان و مخالفان اجرای این طرح، صورت گرفت. در این بین، برخی از چهره‌های سرشناس فضای مجازی از جمله ورزشکاران و اهالی سینما در قالب کمپینی[1] با عنوان «نخرید تا ارزان شود»، درصدد جلب همراهی مردم با خود جهت مقابله با اجرای این طرح بودند؛ اما آیا ادعای این کمپین صحت دارد و نخریدن کالاهای گران‌شده منجر به کاهش قیمت و بازگشت نرخ‌های پیشین میشود؟
آیا کمپین «نخرید تا بگندد» به اهداف خود می‌رسد؟
هدف اصلی کمپین “نخرید تا ارزان شود” همانند کمپینهای مشابه در مقابله با گرانی کالایی مشخص، کاهش قیمت کالاهای اساسی از محل کاهش تقاضا و در نتیجه ایجاد مازاد عرضه (کمبود تقاضا) بوده است. بنابراین برای شناسایی و تحلیل ابعاد اثرگذاری اجرای این کمپین، لازم است دلیل گرانی اقلام مذکور مشخص و در ادامه تبیین شود که آیا این کمپین از طریق مازاد عرضه (کمبود تقاضا) می‌تواند زمینه کاهش قیمت و در ادامه دستیابی کمپین به اهداف خود را فراهم نماید یا خیر؟
همانطور که بیان شد، افزایش قیمت کالاهای مذکور از محل افزایش هزینه واردات و در ادامه افزایش هزینه تولید آنها اتفاق افتاده است به این صورت که واردکنندگان بعد از اجرای طرح مردمی‌سازی و توزیع عادلانه یارانه‌ها، کالاهای خود را با نرخ ارز ETS وارد میکنند در حالیکه تا قبل از اجرای طرح آن را با نرخ ارز ترجیحی 4200 تومانی وارد می‌کردند (حدود 5 برابر). بنابراین افزایش قیمت کالاها از محل افزایش هزینه تولید اتفاق افتاده است.
از همین رو، برای کاهش قیمت کالاهای مذکور نیازمند سیاست کاهش هزینه تولید هستیم؛ در حالی که کمپین‌هایی از جمله «نخرید تا بگندد» با هدف کاهش تقاضا به عنوان یکی دیگر از عوامل اثرگذار بر قیمت کالا در صدد کاهش قیمت است که احتمال وقوع آن خیلی پایین است[2].
حذف تولیدکنندگان از مدار تولید، تنها نتیجه کمپینهای نه به خرید
با این حال در صورت فراگیری شعار کمپین “نخرید تا ارزان شود» در بین مردم، شاهد حذف برخی از تولیدکنندگان از بازار خواهیم بود که در نتیجه آن و در بلندمدت به دلیل رکود ایجاد شده در نتیجه کاهش تقاضا نیروهای جدید وارد بازار نخواهند شد که دولت به عنوان متولی تأمین حداقل معیشت جامعه ناچار به واردات کالاهای اساسی نهایی خواهد شد که تبعات بدتری نسبت به واردات مواد اولیه مرتبط با تولید خواهد داشت.
بنابراین ناسازگاری بین اثرگذاری کمپین (کاهش تقاضا) و دلیل افزایش قیمت (افزایش هزینه تولید) منجر به تبعات منفی بیشتری خواهد شد که قطعاً رفاه مصرفکننده را در بلندمدت کاهش خواهد یافت؛ این موضوع در شرایط تحریم‌های اقتصادی نگرانی بیشتری نسبت به حالت عادی خواهد داشت.
در واقع کمپینهای نه به خرید، زمانی می‌توانند بدون عقب‌نشینی دولت از اعمال سیاست موفق باشند که افزایش قیمت ناشی از تشدید تقاضا و یا افزایش حاشیه سود تولیدکننده و عرضه کننده باشد به این صورت که با ایجاد کمپینهای از این نوع، شاهد عقب‌نشینی تولیدکنندگان و عرضه کنندگان بوده و با کاهش حاشیه سود قیمتهای را کاهش دهند و یا با کاهش تشدید تقاضا منجر به کاهش قیمت شوند.
خرید کالاهای اساسی اجتناب‌ناپذیر است
علاوه بر ناسازگاری بین دلیل افزایش قیمت و اثرگذاری کمپین، باید «نوع کالا» را در میزان موفقیت آن نیز مدنظر داشت. در واقع کالاهایی که با افزایش قیمت مواجه شده‌اند، از جمله کالاهای اساسی و ضروری خانوارها هستند، بنابراین کاهش تقاضا در چارچوب این کمپین نمی‌تواند به صورت بلندمدت ادامه داشته باشد، هر چند ممکن است در کوتاهمدت به دلیل وجود ذخایر مازاد بر مصرف برای خانوار و همچنین افزایش عرضه در نتیجه افزایش قیمت (اعمال قیمتهای جدید) شاهد تعدیل و کاهش قیمت باشیم ولی در میان‌مدت شاهد این هستیم که خانوارها برای پاسخگویی به نیازهای مصرفی و ضروری خود مجدداً وارد بازار شده و تقاضا به سطح قبل برگردد این موضوع در شرایطی که دولت اقدام به بازپرداخت یارانه نقدی برای جبران قدرت خرید خانوارها نموده است محتمل‌تر است.
با توجه به آنچه که بیان شد، انتظار نمیرود کمپین «نخرید تا ارزان شود» اثرگذاری بالایی در وضعیت زنجیره تولید و توزیع و شرایط بازار کالاهای اساسی داشته باشد.
[1] به معنای پویش، مبارزه، کارزار، هماهنگی و کار دسته جمعی، برای رسیدن به یک هدف خاص بیشتر با ته مایه سیاسی و تبلیغاتی آمده است. در واقع کمپین، به معنی دستیابی به یک تغییر و چیزی بیشتر از یک سازماندهی هوشمندانه تبلیغی است. سال 1930 میلادی آغاز استفاده از رادیو در کمپینهای سیاسی بود، تلویزیون در سال 1957 میلادی برای اولین بار در کمپین به کار گرفته شد و در قرن 21 اینترنت و شبکه اجتماعی و موبایلی بستری را برای طراحی یک کمپین اثرگذار فراهم کردهاند. کمپین بسته به اوضاع و نوع بازار و مخاطبان، ممکن است به روش خاص برپا شود، اما به طور کلی و بر اساس الگوسازی سیستمی، در همه کمپینها، مراحل کم و بیش مشابهی طی میشود. کمپینهای فضای مجازی نیز برای یک دوره خاص طراحی میشوند و کارکد آنها همیشگی نیست، یعنی زمان آغاز و پایان خاصی دارد (مسعودی، 1399: 126-125).
[2] دلیل عرضه کالا به قیمت پایین‌تر از قیمت مصوب ستاد تنظیم بازار در روزهای بعد از اجرای طرح، وجود موجودی انبار ناشی از تأمین کالا با نرخ‌های قبل از اجرای طرح است. بنابراین انتظار می‌رود که با تداوم اجرای طرح، قیمتهای بازار با قیمتهای اعلامی ستاد تنظیم بازار برابر باشد.
