محمد فاضلی جامعهشناس و استاد سابق دانشگاه شهید بهشتی، اخیراً در برنامه تلویزیونی «شیوه»، مدعی شد:
60 درصد از شاغلان در کشور تحت پوشش بیمه نیستند!
اکومتر برای صحتسنجی این ادعا به سراغ گزارشهای مرکزپژوهشهای مجلس و دادههای طرح آمارگیری سازمان ملی آمار رفته است. اما قبل از بررسی این ادعا به موضوع پوشش بیمه و انواع آن میپردازیم و مسئله ضرورت بیمه برای مشاغل را بررسی میکنیم.
در ابتدا به سراغ گزارش آماری سازمان تأمین اجتماعی میرویم تا تعداد کل بیمهشدگان را بررسی کنیم و بعد از آن تفکیک انواع بیمه و افراد تحت پوشش آن، اعم از اجباری و خویشفرما میپردازیم.
آخرین گزارش آماری موجود در سایت تأمین اجتماعی مربوط به سال 1399 است. بر اساس این گزارش، ۴۴ میلیون و ۴۷۲ هزار نفر در کشور تحت پوشش سازمان تأمین اجتماعی هستند و از خدمات این سازمان استفاده میکنند؛ تعداد بیمه شدگان اصلی سازمان تأمین اجتماعی نیز ۱۴ میلیون و ۴۱۴ هزار و ۷۵۷ نفر را شامل میشوند.
با این وجود که در سایت سازمان تأمین اجتماعی گزارش رسمی برای سال 1400 وجود ندارد، اما بر اساس گزارشهای موجود، طی یکسال گذشته بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر بیمه شده جدید جذب سازمان تامین اجتماعی شدند.
بیمه شدگان اصلی سازمان در گروههای اجباری و خویشفرما شامل: اختیاری، حرف و مشاغل آزاد، رانندگان، بافندگان، کارگران ساختمانی، کارفرمایان صنفی، باربران، خادمین مساجد، زنبورداران، بیمه شدگان خاص و توافقی تحت پوشش قرار گرفته و از خدمات مختلف بهره مند میشوند.
بیمه اجباری
تمام کسانی که در قبال دریافت حقوق و دستمزد در شرکتها، کارگاهها و… کار میکنند، مشمول قانون کار هستند. مطابق ماده 148 قانون کار، کارفرما موظف است کارمندان خود را بیمه کند. لازم به ذکر است، تأمین اجتماعی یک سیستم بیمهی همگانی است. این سازمان: بیمههای بازنشستگی، بیمههای دولتی درمانی، بیمههای بیکاری، بیمه حوادث و تصادفها را پوشش میدهد.
پوششهای بیمه اجباری
این بیمهنامه مشمولین خود را تحت پوشش مواردی از قبیل؛ پرداخت هزینههای درمان بیماریها، حوادث و بارداری پرداخت مستمری دوران بازنشستگی، مستمری در صورت از کارافتادگی بیمه گزار، مستمری بازماندگان بیمه گزار، مقرری در مورد بیمه بیکاری و کمک هزینه ازدواج قرار میدهد.
بیمه خویش فرما
این بیمهنامه، مشمول افرادی است که کارفرمایی ندارند، برای خود کار میکنند و خود را بیمه کرده اند. همچنین، کسانی که بیمه خاصی ندارند نیز میتوانند، تحت پوشش آن قرار گیرند. متقاضی این نوع بیمه، مستقیما با مراجعه به شعب سازمان تامین اجتماعی خواهان انعقاد قرارداد بیمه اختیاری میشود. او موظف است خود، حق بیمه را در زمان تعیین شده پرداخت کند. به بیان کلی بیمه خویشفرما به دو دسته اختیاری و حرف و مشاغل آزاد تقسیم میشود.
تفاوت بیمه اجباری با خویشفرما تنها در درصد حق بیمه و بیمه بیکاری است و از نظر پوشش بیمهای تفاوتی باهم ندارند. یعنی تمام مواردی تحت پوشش بیمه تأمین اجتماعی به غیر از بیمه بیکاری شامل بیمه خویشفرما میشود. علت عدم پوشش بیمه بیکاری در بیمه خویشفرما نداشتن کارفرما است.
چند درصد شاغلان تحت پوشش بیمه هستند؟
بر اساس آخرین گزارش مرکز پژوهشهای مجلس با عنوان «تحلیل شاخصهای بازار کار در فصل بهار 1400»، طی سالهای ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۸ حدود ۳ میلیون نفر به جمعیت شاغل کشور افزوده شده که نه توسط بخش دولتی یا شرکتی و کارخانهای، بلکه توسط بخش غیرشرکتی و با تمرکز بار خدماتی مانند خرده فروشی و عمده فروشی، تعمیرات، حمل و نقل، واسط گری، خدمات موادغذایی و … ایجاد شده است. این مشاغل عمدتا دارای قرارداد به معنای متعارف بین بنگاههای اقتصادی و کارکنان خود نیستند و تحت پوشش بیمه قرار نمیگیرند.
در مشاغل رسمی رابطه کاری شاغل و بنگاه در چهارچوب یک قرارداد با کارفرما تعریف میشود که غالبا افراد تحت پوشش بیمه قرار میگیرند و این رابطه کاری به دلایل مختلف پایدارتر از مشاغلی است که قرارداد و پوشش بیمه برای نیروی کار وجود ندارد. طبق گزارش مرکز پژوهشهای مجلس به طور کلی نزدیک به ۶۰ درصد از شاغلان تحت پوشش بیمه نیستند.
شواهد نشان میدهد در بهار 1400 شاغلان دارای بیمه رشد 2.7 درصدی و شاغلان بدون بیمه رشد 3.4 درصدی را داشتهاند.
همچنین به گفته عیسی منصوری، معاون پیشین وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی: «طبق آمارها حدود ۶۲ درصد از شاغلان سالهای اخیر ما بیمه شده نیستند که باید روی این گروه هم تمرکز داشته باشیم.»
چرا بعضی از کارفمایان از اعلام کارگران خود به سازمان تأمین اجتماعی و بیمه آنها خودداری میکنند؟
حال اینکه چرا این افراد بیمه نیستند، میتوان دلایل مختلفی برایش برشمرد. طبق دیدگاههای حمید حاجاسماعیلی، فعال کارگری این موارد از جمله علتهای بیمه نشدن کارگران است:
- فعالیت بخش خصوصیهای غیرواقعی و غیرشفاف در کشور
- ساختار اقتصادی بیمار، دلالی و واسطهگری باعث میشود برای نمونه کسانی که به امر دلالی اشتغال دارند، امکان اینکه بتوانند به سازمانهای بیمهگر معرفی شوند و از خدمات آنها استفاده کنند و دولت هم بتواند بهکار آنها نظارت داشته باشد، وجود ندارد.
- وقتی کارهای رسمی، محور و قاعده کار دراقتصاد کشور نباشد ، فضا برای کارهای غیررسمی، کاذب و مشاغلی که تحت عنوان دستفروشی مطرح است، زیاد میشود.
- نبود بانک جامع اطلاعاتی از بازار کار کشور
- ضعف در مکانیسمهای نظارتی بر کارگاهها و مراکز اشتغال
- نبود آموزشهای کافی و ترویج فرهنگ بیمه
- خلأ تشکلهای مدنی و صنفی برای همکاری برای استفاده از خدمات بیمهای در کشور.
بیمه کارگر، وظیفه کارفرماست
مطابق ماده 183 قانون کار؛ کارفرمایانی که بر خلاف مفاد ماده 148 این قانون از بیمه نمودن کارگران خود خودداری نمایند، علاوه بر تأدیه کلیه حقوق متعلق بهکارگر (سهم کارفرما) با توجه به شرایط و امکانات خاطی و مراتب جرم به جریمه نقدی معادل دو تا ده برابر حق بیمه مربوطه محکوم خواهند شد.
در انتها باید گفت، محمد فاضلی در آماری که ارائه میدهد، اشارهای ندارد که این 60 درصد مربوط به بخش بیمه اجباری یا اختیاری مشاغل است؛ اما بر اساس آنچه گفته شد، میتوان ، اظهارات این کارشناس درست ارزیابی کرد.
سازمان تأمین اجتماعی باید با سیاستگذاریها و افزایش نظارت بر کارفمایان، فرار بیمهای آنها را کاهش دهد. افزایش افراد تحت پوشش بیمه تأمین اجتماعی، میتواند امنیت شغلی و آسیبهای اجتماعی ناشی از عدم امنیت شغلی را تا حد قابل توجهی کاهش دهد.
