یک سوم واردات کشور، قاچاق است؟

هفته گذشته، حسین سلاح‌ورزی نایب رئیس اتاق بازرگانی ایران، در همایش مبارزه با فساد، از سیاست‌گذاری‌هایی که موجب رانت و فساد می‌شود انتقاد کرده و مدعی شده چیزی حدود یک سوم واردات کشور را کالای قاچاق تشکیل می‌دهد.

سلاح‌ورزی می‌گوید:

در زمینه واردات با وجود قوانین و مقررات متعددی که برای ممنوعیت‌های غیرتعرفه‌ای وجود دارد، اما برای حدود 2 هزار قلم کالا ممنوعیت واردات اعمال شده که این مسئله موجب توسعه قاچاق شده است که این موضوع یکی از مصادیق فساد است و آمارها نشان می‌دهد که یک سوم واردات کشور از طریق قاچاق انجام می‌شود.

بر اساس ادعای نایب رئیس اتاق بازرگانی، با توجه به اینکه ارزش کالاهای وارداتی به ایران در سال 1400 چیزی حدود 53 میلیارد دلار بوده است. ارزش کالاهای قاچاق 17.6 میلیارد دلار برآورد می‌شود.

معمای آمار قاچاق در ایران

مسئله قاچاق کالا و اعلام اعداد و ارقام برای برآورد میزان ورودی و خروجی کالای قاچاق برای کشور، همیشه محل اختلاف نظر مسئولان ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز و نمایندگان مجلس و مسئولان صنفی بوده است. هرچند طبق قانون، ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز به عنوان مرجع تخصصی تهیه و اعلام اطلاعات و برآوردها در حوزه قاچاق کالا و ارز در نظر گرفته شده اما آمار ارائه شده توسط ستاد دائما مورد اعتراض نمایندگان مجلس و مقامات صنفی قرار می‌گیرد.

ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز: ارزش کالاهای قاچاق 12.5 میلیارد دلار

بررسی‌ها نشان می‌دهد هرچند طبق قانون، ستاد موظف است هر 3ماه یکبار به کمیسیون اقتصادی مجلس در خصوص برآورد و کشفیات قاچاق، گزارش دهد اما این اقدام یا در عمل انجام نمی‌شود و یا رسانه‌ها در جریان آن قرار نمی‌گیرند.

ستاد مدعی است برای برآورد میزان قاچاق کالا از روش‌ شکاف بین عرضه و تقاضا استفاده می‌کند به این معنی که از اختلاف عرضه کل به معنای تولید به علاوه واردات و تقاضای کل به معنای مصرف به علاوه صادرات، به صورت زیر محاسبه می‌شود:

[واردات + تولید] – [صادرات + مصرف]  = عرضه‌ی کل – تقاضای کل = شکاف عرضه و تقاضا

بر اساس اعلام ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز، مجموع کالای ورودی و خروجی به صورت قاچاق برای کشور از 19.2 میلیارد دلار در سال 87 به 25 میلیارد دلار در سال 92، به 19.8 میلیارد دلار در سال 93، به 15.5 میلیارد دلار در سال 94، به 12.6 میلیارد دلار در سال 95، به 12.9 میلیارد دلار در سال 96، به 15.1 میلیارد دلار در سال 97 رسیده است.

نکته قابل توجه این است که ستاد از سال 97 تاکنون هیچگونه گزارش رسمی در خصوص میزان قاچاق ارائه نداده است. همچنین سخنگوی ستاد در تابستان در خصوص میزان قاچاق کشور در سال 98 گفت: «در حوزه قاچاق ورودی 12.5 میلیارد دلار و در حوزه خروجی نزدیک به 4.6 میلیارد دلار قاچاق وجود داشته است که مجموع میزان آن‌ها 17 میلیارد و 100 میلیون دلار محاسبه شده است.»

با توجه به افزایش نرخ ارز، اعمال ممنوعیت‌های وارداتی و اجرایی شدن برخی طرح‌های مقابله با قاچاق (به طور مثال طرح رجیستری در حوزه موبایل منجر به کاهش شدید این کالا به کشور شد) به عنوان رخدادهای موثر بر افزایش یا کاهش قاچاق، ثابت ماندن آمار ستاد بسیار غیرمنطقی است.

آمارهای بین‌المللی چه می‌گویند؟

برای برآورد میزان قاچاق کالا، می‌توان از روش «اختلاف تجارت بین کشوری» بهره برد؛ در این روش، «میزان خروجی‌های گمرک مبدا» با «میزان ورودی گمرک مقصد» مقایسه شده و تفاضل میان این دو مقدار، به عنوان میزان «قاچاق ورودی به کشور مقصد» در نظر گرفته می‌شود.

نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که میزان قاچاق کالا در ایران از 12 میلیارد دلار در سال 87 به حدود 25 میلیارد دلار در سال 91، به 28 میلیارد دلار در سال 93، به 18.9 میلیارد دلار در سال 94 و به 22 میلیارد دلار در سال 95 رسیده است. البته داده‌های جدیدی برای ایران  در سایت‌های مربوط به تجارت جهانی منتشر نشده است.

نمایندگان و مسئولان صنفی: ارزش کالاهای قاچاق 26 تا 30 میلیارد دلار

در همین رابطه، سیدجواد حسینی‌کیا عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس، اخیرا گفته است:

در حال حاضر سالانه ۲۶ میلیارد دلار کالا به داخل کشور قاچاق می‌شود. اگرچه ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز مدعی است که این عدد به کمتر از نصف کاهش یافته، اما وضعیت کنونی بازار نشان از صحت این آمار دارد.

علیرضا مناقبی رئیس هیئت مدیره مجمع عالی واردات ایران نیز در مصاحبه‌ای اعلام کرده بود:

در شرایطی كه واردات قانونی كشور حدود ۵۰ میلیارد دلار است متأسفانه امروز قاچاق كالا در كشور از مرز ۳۰ میلیارد دلار هم عبور كرده است.

جمع‌بندی

بر اساس آمار و ارقام ارائه شده، نمی‌توان میزان دقیق و بروزی برای حجم کالاهای قاچاق اعلام کرد. چراکه بر اساس آخرین آمارهای اعلامی از سوی ستاد (98) و همچنین سایر پژوهش‌ها (بر اساس روش اختلاف تجارت بین کشوری در سال 95)، میزان قاچاق ورودی سالانه حدود 12 الی 20 میلیارد دلار تخمین زده می‌شود.

با توجه به اینکه حجم واردات در سال 1400 نزدیک به 53 میلیارد دلار بوده و از طرف دیگر حجم قاچاق سالانه بین 12 تا 22 میلیارد دلار تخمین زده شده است، می‌توان گفت که کالا‌های قاچاق بین 20 تا 30 درصد از مجموع واردات کشور شامل می‌شوند.

به نظر می‌رسد بر اساس آمار ستاد سالانه یک پنجم واردات کل کشور (مجموع واردات رسمی و قاچاق ورودی)  از طریق قاچاق وارد کشور می‌شود اما بر اساس آمار سایر پژوهش‌ها سالانه یک سوم واردات از طریق قاچاق وارد کشور می‌شود.

اما در نهایت باید گفت که به دلیل عدم شفافیت لازم برای درستی سنجی آمار قاچاق در ایران نمی‌‎توان ادعا‌های مطرح شده در حوزه قاچاق کالا را به صورت دقیق مورد ارزیابی قرار داد.