اخیراً محسن هاشمي رفسنجاني در بخشی از یادداشت خود که در روزنامه اعتماد منتشر شده؛ گفته است: «دولتي كه هدفش افزايش ارزش پول ملي بود، دلار را در انتخابات 23 هزار تومان تحويل گرفت و هنوز به سال دوم نرسيده، دلار آزاد به حدود 50 هزار تومان رسيده، يعني كاهش ارزش پول ملي از دوره قاجار تا ابتداي دولت سيزدهم، كمتر از كاهش آن در اين كمتر از دو سال است»
اما آیا این ادعا در مورد میزان افزایش نرخ ارز از زمان قاجار تا کنون درست است؟
واحد پول ایران در زمان محمدشاه قاجار (۱۲۵۰–۱۲۶۴ هـ. ق) از مسکوکات نقره و معادل ۱۲۵۰ دینار بود. در اواخر قاجاریه معادل یک قران و پنج شاهی بود. واحد پول ایران از سده هفتم هجری تا زمان اوایل حکومت پهلوی دینار بود. یک تومان واحد شمارش برای دینار و برابر ده قران یا دههزار دینار بود. در ۲۷ اسفند ۱۳۰۸ (۱۹۳۲ میلادی)، طبق قانون تعیین واحد و مقیاسِ پولِ قانونیِ ایران، ریال بهجای قران با وزن خالصِ ۰٫۳۶۶۱۱۹۱ گرمْ طلا انتخاب شد. همچنین به صد دینار جدید تقسیمپذیر بود.
ریال در میان مردم مقبولیت و رواج نیافت و مردم ایران ۱۰ ریال را یک تومان فرض کردند و در میان مردم، واژگان تومان و قران (تُمَن و قِرون) کاربرد دارد و واحدهای رسمی ریال و دینار در محاوره مردم استفاده نمیشود. حتی در میان رسانههای ایران و مسئولان کشوری نیز استفاده از تومان مرسومتر است.
باید به این مسئله توجه کرد که دادههای رسمی در زمینه ارزش پول ملی ایران در زمان قاجار وجود ندارد و در این زمینه تنها اظهارات و ادعاهای مطرح شده توسط سفرنامهنویسان خارجی را میتوان بهعنوان یک منبع مورداستفاده قرارداد؛ البته بسیاری از مقایسههای انجام شده دررابطهبا ارزش تومان در مقابل پوند انگلستان و یا پول ملی حکومت عثمانی و هند انجام شده است و تنها برخی از سفرنامهنویسان آمریکایی به مقایسه ارزش تومان و دلار پرداختهاند.
ارزش پول ملی ایران در زمان شاهان قاجار
در نیمه اول سده نوزدهم میلادی، یعنی در دوران سلطنت فتحعلیشاه و محمدشاه قاجار، دو پوند استرلینگ برابر با یک تومان ایران شد. در این زمان یک پوند برابر بود با ۲۵ فرانک فرانسه و ۱۰ روپیه هند، یعنی، یک تومان ایران برابر بود با ۵/ ۱۲ فرانک فرانسه. در همین زمان، یک تومان ایران با دو دلار و پنجاه سنت آمریکا برابر بود. در اواخر سده نوزدهم و اوایل سده بیستم میلادی، تا جنگ اول جهانی، یک پوند انگلیس تقریباً برابر با ۵ دلار آمریکا بود.
در دوران مظفرالدینشاه ارزش دلار آمریکا و تومان ایران تقریباً یکسان بود. در زمان سقوط رضاشاه و ورود ارتشهای متفقین به ایران (۱۳۲۰ ش.) نرخ برابری دلار آمریکا تقریباً یک و نیم تومان ایران بود؛ یعنی با ۱۵ ریال میشد یک دلار خریداری کرد. طی دوران بیست و هشتماهه محمد مصدق ارزش پول ملی بهشدت کاهش یافت و در پایان دولت او یک دلار آمریکا معادل ۹۰ ریال ایران و یک پوند استرلینگ برابر با ۲۳ تومان شد. در پایان سلطنت محمدرضا پهلوی و در دورهای که صادرات نفت خام در قله تاریخی قرار داشت، یک دلار آمریکا تقریباً ۷ تومان ایران و یک پوند انگلیس تقریباً ۱۰ تومان ایران ارزش داشت.
بر اساس اطلاعات منتشر شده در سفرنامه جاستین پرکینز آمریکایی که در سال 1843 منتشر شده است ارز پول ملی ایران در 180 سال گذشته تغییر بسیاری کرده است. بهعنوانمثال در زمان محمدشاه قاجار یک تومان برابر با ۲ دلار و ۵۰ سنت بوده است.
بااینوجود، اگر دیگر دادههای منتشر شد در این باره را در نظر بگیریم نرخ دلار در زمان مظفرالدینشاه قاجار برابر با 1 تومان بوده است؛ به همین علت برای محاسبه سادهتر میتوانیم نرخ دلار را در زمان قاجار برابر با 1 تومان در نظر بگیریم. با این فرض تا زمان روی کار آمدن دولت ابراهیم رئیسی در سال 1400، دلار 23 هزار برابر رشد کرده است. این در حالی است که نرخ دلار از 23 هزار تومان تا 50 هزار تومان فعلی (21 فروردین 1402)، در 2 سال گذشته حدود 2 برابر افزایشیافته است.
جمعبندی
باوجوداینکه کاهش ارزش پول ملی در ماههای اخیر شتاب زیادی گرفت و در مقطعی بهای هر دلار آمریکا در بازار آزاد ارز تهران از مرز ۶۰ هزار تومان هم عبور کرد، اما باتوجهبه محاسبات انجام شده باید گفت ادعای مطرح شده توسط محسن هاشمی دررابطهبا میزان رشد قیمت دلار نادرست است؛ البته باید به این مسئله توجه کرد که نرخ دلار بهتنهایی نمیتواند توضیحدهنده شرایط اقتصادی و رفاهی یک کشور باشد و عوامل دیگری مانند قدرت خرید، توسعه انسانی و… نیز در کیفیت زندگی و رفاه مردم اثر مستقیم دارد.
از طرف دیگر باید به این مسئله اشاره کنیم که نادرست بودن اظهارات محسن هاشمی در مورد میزان افزایش نرخ دلار در دولت سیزدهم به معنای حمایت از اقدامات اقتصادی دولت نیست و نرخ ارز در 2 سال گذشته با افزایش چشمگیری مواجه شده است.