چرا تورم احساس شده توسط مردم با نرخ‌ رسمی تفاوت دارد؟

مرکز پژوهش‌های مجلس از پاییز سال 1400 باهدف برآورد انتظارات تورمی و شاخص اعتماد مصرف‌کننده به‌صورت فصلی افکارسنجی از خانوارهای شهری انجام می‌دهد.

لازم به ذکر است، یک سؤال از افکارسنجی مذکور به برآورد افراد از نرخ تورم یک سال گذشته اختصاص دارد.

در جدول زیر میانه و میانگین پیراسته نرخ تورم بیان شده توسط مردم از پاییز 1400 تا تابستان 1401 نشان‌داده‌شده است. مطابق با جدول فوق، نرخ تورم احساس شده توسط افراد تفاوت قابل توجهی با نرخ تورم اعلامی توسط نهادهای آماری در ماه انجام افکارسنجی دارد. نکته مهم این بوده که موضوع  فوق تنها منحصر به اقتصاد ایران نیست و در سایر نقاط دنیا نیز تفاوت در نرخ تورم احساس شده و نرخ تورم رسمی وجود دارد.

لازم به توضیح است، نرخ تورم احساس شده در اتحادیه اروپا و کانادا و حتی ژاپن به‌مراتب بالاتر از نرخ تورم رسمی آن‌ها بوده است.

برای مثال نرخ تورم برای سال 2021 در اتحادیه اروپا نزدیک به صفر بوده، اما احساس مردم از تورم نزدیک به 5 درصد بوده است. این موضوع با شدت کمتری در کانادا نیز وجود داشته است. بااین‌حال در این کشور نرخ تورم احساس شده در بیشتر اوقات منطبق بر نرخ تورم هدف بانک مرکزی بوده که این موضوع اعتبار این نهاد در سیاست‌گذاری پولی را نشان می‌دهد. در ژاپن نیز با وجود نوسان نرخ تورم رسمی حول صفر درصد، نرخ تورم احساس شده نزدیک به 5 درصد بوده است.

بررسی‌ها دلایل مختلفی را برای تفاوت در نرخ تورم اعلام شده توسط نهادهای آماری و نرخ تورم احساس شده توسط افراد بیان کرده‌اند. این دلایل را  می‌توان به دودسته كلی عوامل اندازه‌گیری و عوامل رفتاری دسته‌بندی کرد.

مهم‌ترین عوامل اندازه‌گیری مواردی مثل تفاوت در وزن‌های سبد برای افراد و گروه‌های مختلف، تغییرات کیفی، درنظرگرفتن قیمت خرید مسکن به‌جای خدمات مسکن و… هستند و مهم‌ترین عوامل رفتاری را می‌توان جزئی‌نگری، خریدهای متداول و اشتباه محاسباتی در دوره‌های افزایش قیمتی بیان کرد.

بررسی علل فنی مرتبط با نحوه محاسبه شاخص قیمت

1.«نرخ تورم شخصی» و تفاوت وزن‌ها بین گروه‌های مختلف خانواره

تورم احساس شده توسط مردم از تجربیات خود افراد از تغییرات در هزینه زندگی نشئت می‌گیرد که این تجربه می‌تواند برای گروه‌های اجتماعی و جمعیتی مختلف، متفاوت باشد. بدیهی است شاخص قیمت مصرف‌کننده به‌عنوان یک شاخص چندمنظوره نمی‌تواند به طور کامل نیازهای همه کاربران و استفاده‌ها را برآورده کند و ممکن است بهترین معیار ممکن برای تغییرات در هزینه زندگی را نشان ندهد.

شاخص قیمت مصرف‌کننده تغییرات قیمت را برای کل جمعیت هدف خود اندازه‌گیری می‌کند و بر اساس الگوی مصرف متوسط جامعه، به‌جای یک خانواده یا گروه خانوار خاص است. هرچه الگوی مخارج فردی ما با ترکیب الگوی مخارج کلی تفاوت بیشتری داشته باشد، نرخ تورم شخصی ما بیشتر از تورم اندازه‌گیری شده منحرف می‌شود.

برای مثال، اگر قیمت بنزین بسیار بیشتر از قیمت سایر کالاها و خدمات افزایش یابد، افرادی که به طور مکرر از خودرو استفاده می‌کنند، ممکن است احساس کنند که تورم بالاتر از نرخ اندازه‌گیری شده است، زیرا هزینه شخصی آنها برای بنزین بالاتر از میانگین است. سایر افراد ممکن است تورم کمتری نسبت به نرخ تورم اندازه‌گیری شده تجربه کنند، زیرا قیمت محصولاتی که اغلب خریداری می‌کنند کمتر از میانگین افزایش می‌یابد.

2.تفاوت سطح و تغییرات قیمت‌ها در بخش‌های مختلف جغرافیایی

بر اساس نمودار زیر نرخ تورم بین استان‌های کشور در تیرماه 1401 بین 47 تا 60 درصد متغیر بوده است. علی‌رغم آن که مرکز آمار ایران نرخ تورم را به تفکیک دهک و استان ارائه می‌کند، بااین‌حال نرخ تورم بر اساس گروه‌های منتخب نیز می‌تواند محاسبه و منتشر شود.

تفاوت در وزن‌ها به دلیل تفاوت در الگوهای مصرف مناطق مختلف کشور و تفاوت در رشد قیمت‌ها به دلیل تفاوت‌های منطقه‌ای قیمت‌ها را می‌توان دو دلیل اصلی این موضوع معرفی کرد.

3.تفاوت در وزن‌ها در سال پایه با سال هدف

یکی دیگر از عواملی که می‌تواند تفاوت در تورم احساس شده افراد را با تورم رسمی توضیح دهد تفاوت در وزن‌های سبد مصرفی خانوار در سال پایه و سال جاری است. ازآنجاکه وزن اقلام شاخص قیمت مصرف‌کننده بر اساس سهم آنها در هزینه خانوارها در سال پایه محاسبه می‌شود، درصورتی‌که این سهم‌ها در سال جاری به دلایل مختلف ازجمله تغییرات قیمت‌های نسبی تغییر قابل‌توجهی کرده باشد، تورم احساس شده توسط افراد نیز تفاوت قابل‌توجهی با نرخ تورم اعلام شده توسط نهادهای آماری خواهد داشت.

البته این موضوع به دلیل اثر جانشینی بیشتر باعث بیش نمایی تورم می‌شود. این موضوع ضرورت تغییر سال پایه را برای محاسبه شاخص قیمت مصرف‌کننده به‌خصوص بعد از شوک‌های قیمتی را بیش‌ازپیش نمایان می‌کند.

4.روش پلوتکراتیک در مقابل دمکراتیک

وزن مورداستفاده در شاخص قیمت (CPI)، سهم هزینه هریک از کالاها و خدمات از کل هزینه مصرفی خانوار در دوره پایه است. این وزن که به آن ضریب اهمیت گفته می‌شود را می‌توان از دو روش به دست آورد.

روش اول، روش پلوتکراتیک نامیده می‌شود. در این روش متوسط هزینه هر کالا یا خدمت نسبت به متوسط کل هزینه‌های مصرفی خانوارها سنجیده می‌شود و سهم آن کالا یا خدمت در هزینه‌های مصرفی خانوار به دست می‌آید. در این روش خانوارهایی که هزینه آنها بالاتر از میانگین هزینه است اثر بیشتری روی سهم هزینه دارند یا به عبارتی انتساب وزن باتوجه‌به تفاوت هزینه بین خانوارها صورت می‌گیرد.

روش دوم، روش دمکراتیک نامیده می‌شود. در این روش ابتدا سهم هزینه هر کالا یا خدمت نسبت به هزینه مصرفی همان خانوار محاسبه شده و سپس از سهم‌ها میانگین گرفته می‌شود.

استفاده از روش پلوتکراتیک سبب می‌شود؛ سبب می‌شود شاخص قیمت مصرف‌کننده، بیشتر از ثروتمندان در مقایسه با فقرا نمایندگی کند. درواقع استفاده از این روش در محاسبه نرخ تورم سبب شده است تا این نرخ از نرخ تورم احساس شده توسط همه افراد جامعه به‌خصوص در دوره‌های جهش قیمتی کمتر باشد.

5.قیمت مسکن در مقایسه با هزینه خدمات مسکن

در محاسبه شاخص قیمت مسکن در شاخص قیمت مصرف‌کننده از هزینه‌های مرتبط با مسکن (اجاره و…) استفاده می‌شود؛ اما زمانی که خانوارها به تغییرات قیمت مسکن فکر می‌کنند، بیشتر به این موضوع اشاره می‌کنند که هزینه خرید خانه چقدر است و بخش مهمی از خانوارها ممکن است تصوری از هزینه استفاده از خانه نداشته باشند.

6.تعدیل کیفیت قیمت‌های استفاده شده در شاخص قیمت مصرف‌کننده

برای اندازه‌گیری دقیق تورم، کیفیت کالاها و خدمات در نمونه «شاخص قیمت مصرف‌کننده»، باید در طول زمان یکسان یا معادل باشد. بااین‌حال، کیفیت برخی از محصولات مانند لوازم الکترونیکی، اتومبیل و خدمات اینترنتی به طور مداوم در حال بهبود است و این افزایش کیفیت ممکن است با افزایش قیمت همراه باشد؛ بنابراین، تغییرات قیمت اندازه‌گیری شده باید برای تغییرات کیفیت تعدیل شود.

بررسی عوامل روانی و رفتاری

1.خریدهای متداول و «شاخص قیمت روزمره»

دیدگاه مصرف‌کنندگان در مورد تورم عمدتاً ناشی از تغییرات قیمت در اقلامی است که بیشتر خریداری می‌کنند. اقلامی که اغلب خریداری می‌شوند، اقلام غیر بادوام مانند مواد غذایی و اقلام مراقبت شخصی هستند که معمولاً نرخ تورم بالاتری را تجربه می‌کنند. تغییرات قیمت مواد غذایی خاص، انتظارات تورمی مصرف‌کنندگان را با تأثیر قوی‌تر از تغییرات قیمت سایر کالاها شکل می‌دهد.

به همین دلیل بهتر است زیرمجموعه‌ای از شاخص قیمت مصرف‌کننده که به‌صورت روزانه خریداری می‌شود و نمی‌توان خرید آن‌ها را به‌راحتی به تعویق انداخت را مورد بررسی قرارداد. روند نرخ تورم بر اساس زیرمجموعه‌ای از قیمت‌های شاخص قیمت مصرف‌کننده به شرح زیر است.

2.تورش حافظه

همان‌گونه که در بخش قبل بیان شده احساس افراد از تورم متأثر از خریدهای روزمره است. عامل دیگری که موجب تورش در رفتار مصرف‌کننده می‌شود تورش یا سوگیری حافظه است. بدین معنا که افراد در مقایسه با کاهش یا ثبات قیمت‌ها عموماً افزایش قیمت‌ها را به‌خاطر می‌سپارند.

3.عدم برداشت صحیح از دوره زمانی محاسبه تورم

نرخ‌های تورم منعکس‌کننده تغییرات قیمت‌ها در مقایسه با سطح آن در سال قبل است، اما بعضاً حافظه ما به عقب‌تر برمی‌گردد. درواقع درحالی‌که از فرد به طور دقیق پرسیده می‌شود نرخ تورم چقدر است ممکن است فرد در مبدأ سطح قیمت‌ها دچار خطا شود و برای مثال قیمت‌ها را با چند سال قبل مقایسه کند.

برای مثال در ایران ممکن است افراد در ذهن خود قیمت‌ها را با قبل از جهش‌های قیمتی سال‌های اخیر یعنی سال 1396 مقایسه کنند که با فرض نرخ تورم 35 درصدی طی 5 سال سطح قیمت‌ها 5/ 4 برابر شده است.

4.نقش دانش و اطلاعات

یک توضیح برای رفتار تورم بنگاه‌ها و خانوارها می‌تواند به مشکلات اطلاعاتی مربوط باشد. زمانی که اطلاعات به‌آسانی در دسترس نباشد یا به‌دست‌آوردن آن بسیار پرهزینه باشد، افراد برای شکل‌دهی ادراکات و انتظارات به تجربیات شخصی خود تکیه می‌کنند. این فقدان اطلاعات در مورد تحولات اقتصادی و تغییرات سیاست ممکن است بخشی از شکاف ادراک اندازه‌گیری را توضیح دهد.

بانک‌های مرکزی و سایر مراجع نقش مهمی در ارائه اطلاعات دارند. بررسی‌ها  نشان می‌دهد، افراد دیدگاه‌های خود را در مورد تورم بر اساس اطلاعات مربوط به هدف تورمی بانک مرکزی، پیش‌بینی‌های تورم توسط بانک مرکزی و اظهارات پیش‌بینی‌کنندگان حرفه‌ای به‌روز می‌کنند.

5.تفاوت بین نیاز و تقاضا

یک دلیل دیگر تفاوت در نرخ تورم احساس شده افراد و نرخ تورم رسمی در تفاوت بین سبد خریداری شده توسط افراد و سبد موردنیاز افراد است. درواقع ممکن است افراد به کالاهایی نیاز داشته باشند که به لحاظ درآمدی وسع خرید این کالاها را نداشته باشند.

در این صورت گران‌شدن این کالا شاخصی از میزان دورشدن فرد از دسترسی به نیاز خود است تا گران‌شدن سبد مصرفی فرد. گرانی این کالا به دلیل عدم وجود در سبد مصرف‌کننده افراد فقیر، خود را در نرخ تورم فقرا بسیار کم نشان می‌دهد درحالی‌که ممکن است خانوار وزن قابل‌توجهی برای این کالا در سبد تورمی خود در نظر گیرد.

بر اساس آنچه گفته شد به نظر می‌رسد به جهت کاهش فاصله تورم اعلام شده از سوی نهاد‌های رسمی و تورم احساس شده از سوی مردم به جهت افزایش اعتبار و اعتماد این نهاد‌ها نزد مردم، موارد زیر باید موردتوجه سیاست‌گذار قرار گیرد.

1. محاسبه و انتشار تورم رسمی برای گروه‌های مختلف جمعیتی (نرخ تورم شخصی)
2. محاسبه و انتشار نرخ تورم بر اساس شاخص قیمت روزمره (EPI)
3. محاسبه و انتشار نرخ تورم بر اساس شاخص قیمت درک شده (PePI)
4. محاسبه و انتشار نرخ تورم بر اساس روش دموکراتیک علاوه بر روش پلوتکراتیک
5. آموزش عمومی درباره مفهوم تورم و روش محاسبه آن