ناگفته‌ها از عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای

«سازمان شانگهای» نامی است که این روزها در خبرهای سیاسی_اقتصادی می‌شنویم و از عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در آن می‌خوانیم. جریان‌های سیاسی روایت‌های متفاوتی از این سازمان و تأثیر آن بر اقتصاد کشور ارائه می‌دهند و تحلیل بدون جهت‌گیری سیاسی به سختی یافت می‌شود. برای آشنایی با این سازمان و اثر آن بر اقتصاد کشور، ابتدا باید به این پرسش پاسخ داد که این سازمان چیست و چرا عضویت ایران در آن اهمیت دارد؟ آیا عضویت ایران به صورت دائمی پذیرفته شده است؟ عضویت ایران نتیجه تلاش‌های کدام دولت است؟ در ادامه به این پرسش‌ها پاسخی واقع‌بینانه خواهیم داد.

سازمان همکاری‌های شانگهای چیست؟

سازمان همکاری‌های شانگهای (ShanghaiCooperationOrganization)، در ابتدای شانگهای پنج، سازمانی اوراسیایی میان‌دولتی است که برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و سیاسی تشکیل شده ‌است. این سازمان در سال ۱۹۹۶ توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان با هدف برقراری موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه، پایه‌گذاری شد. اندکی بعد، ازبکستان هم به این سازمان پیوست و این سازمان رسماً به «سازمان همکاری شانگهای» تغییر نام داد.

علاوه بر اعضای اصلی، ابتدا مغولستان در سال ۲۰۰۴ و بعد ایران، پاکستان، هند و افغانستان در سال ۲۰۰۵ و پس از آن بلاروس به عنوان عضو ناظر به سازمان ملحق شدند.

در سال ۲۰۱۵ این سازمان با عضویت دائم هند و پاکستان موافقت کرد و این دو کشور در کمتر از دو سال همه شرایط برای عضویت دائم در این سازمان را اجرا کردند و عضویت این دو کشور در سازمان همکاری شانگهای در سال 2017 به تصویب رسید.

تلاش برای عضویت دائم در سازمان شانگهای از دولت احمدی‌نژاد تا روحانی و رئیسی

ایران از سال ۲۰۰۵ عضو ناظر سازمان شانگهای بود و بعد از آن نیز از سال ۲۰۰۸ درخواست عضویت کامل خود را مطرح کرد اما به دلیل تحریم‌های سازمان ملل امکان عضویت ایران وجود نداشت. طبق مقررات سازمان شانگهای کشوری که تحت تحریم شورای امنیت سازمان ملل باشد نمی‌تواند به عضویت دائم این سازمان درآید. اما در سال ۲۰۱۵ در پی توافق هسته‌ای تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران برداشته شد و موانع عضویت ایران تا حدود زیادی مرتفع شد.

بنابراین یکی از موانع اصلی عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای در دولت حسن روحانی برطرف شد. اما سیاست‌گذاری‌های روحانی، روند عضویت ایران را کند کرد. با روی کار آمدن ابراهیم رئیسی و راهبرد نگاه به شرق دولت سیزدهم، تلاش‌ها برای عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای جان تازه‌ای گرفت، تا جایی که در اجلاس اخیر سازمان در ازبکستان وزیر امور خارجه ایران سندی را با عنوان سند ترتیبات اجرایی الحاق دائمی ایران امضا کرد. با این سند آغاز روند عضویت دائم ایران رسمیت پیدا کرده است.

عضویت دائمی ایران آغاز شده است؟

گفتنی است، هر کشوری که درخواست عضویت دائم در سازمان شانگهای دارد، باید تمام اسناد و دستورالعمل‌های آن را بررسی کرده و در فاصله زمانی چند ماهه به آنها ملحق شود. این اسناد قابل تغییر یا شرط گذاشتن نیستند. در حال حاضر ۴۹ سند در این سازمان تصویب شده که بخش مهمی از آن درباره همکاری‌های نظامی و امنیتی است. برای همین منظور این اسناد توسط وزاتخانه‌ها و سازمان‌های مختلف مورد بررسی قرار گرفته‌ و در دولت تصویب شده است. حال جهت بررسی و تصویب به مجلس رفته و نهایتا مورد تایید شورای نگهبان قرار گیرد.

همچنین ایران فرصت دارد تا دسامبر به پنج سند ملحق شود. در واقع ایران متعهد می‌شود از تاریخ دریافت اطلاعیه دبیرخانه سازمان همکاری شانگهای، حداکثر تا ۱ دسامبر ۲۰۲۲ به منشور، کنوانسیون مبارزه با تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی شانگهای مورخ ۱۵ ژوئن ۲۰۰۱ و پروتکل‌های آن ملحق شود.

بر این اساس عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای همچنان درحالت عضو ناظر بوده و فعلا روند تغییر عضویت به صورت دائمی آغاز شده است. بر اساس تجربه هند و پاکستان به نظر می‌رسد اگر در روند عضویت مشکلی ایجاد نشود، تا 2 سال آینده ایران عضو دائمی این سازمان خواهد بود.

چرا عضویت ایران در سازمان شانگهای اهمیت دارد؟

اهمیت اساسی سازمان شانگهای برای ایران، بعد اقتصادی آن است؛ عضویت ایران در این سازمان، درهای بازارهای شرق و آسیای میانه را به روی کالاهای صادراتی ایران می‌گشاید تا مسیر صادرات مواد نفتی و پتروشیمی  هموارتر شود.

براساس آمار گمرک، در سال ۱۴۰۰ تجارت ایران با اعضای شانگهای به ارزش ۳۷ میلیارد و ۱۶۸ میلیون دلار بوده که حدود ۳۰ درصد کل تجارت خارجی کشور را تشکیل می‌دهد. سهم اعضای این سازمان ۲۰ میلیارد و ۵۹۶ میلیون دلار و واردات ایران از اعضای سازمان همکاری شانگهای برابر با ۱۶ میلیارد و ۵۷۲ میلیون دلار بوده است.

بررسی سهم ایران از تجارت خارجی هریک از کشور‍‌های عضو نشان می‌دهد، ظرفیت تجاری قابل توجهی برای کشور وجود دارد که، عضویت دائم ایران می‌تواند شرایط تجارت و حضور ایران در بازار‌های کشور‌های عضو را تا حدودی تسهیل نماید.

مزایای عضویت ایران در سازمان شانگهای را می‌توان به شکل خلاصه در محورهای زیر دسته بندی‌ کرد:

*‌ حمل و نقل: موقعیت ژئوپلتیک جمهوری اسلامی ایران، یکی از مهمترین انگیزه‌های اعضای شانگهای در پذیرفتن تهران به عنوان عضو رسمی است. تهران می‌تواند حلقه وصل روسیه به هند و کشورهای دیگر به آب‌های آزاد باشد.

*‌ امنیت: سازمان همکاری شانگهای در مقام سازمانی که با اصل مبارزه با تروریسم، افراط‌گرایی و جدایی‌طلبی تاسیس شد، در جهان امروز می‌تواند در قالب یک پیمان امنیتی مانند ناتو هم ایفای نقش کند و باز شدن چنین مسیری پیش‌روی ایران، از منظر دفاعی و امنیتی حائز اهمیت است.

*‌ تأمین مالی و همکاری بانکی: همکاری‌های بانکی کشورهای عضو شانگهای در صورت حذف دلار از این همکاری‌ها می‌تواند تابوی این ارز را شکسته و نظم اقتصادی نوینی در جهان ایجاد کند.

*‌ انرژی: نفت و گاز برای ایران هم مانند دیگر اعضای این سازمان از اهمیت ویژه‌ای برخودار است. عضویت جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از بزرگترین دارندگان منابع نفت و گاز، برای بزرگترین مصرف کنندگان انرژی در این گروه، برگ برنده‌ای است که چشم‌پوشی از آن ممکن نیست.

چرا گروهی در ایران عضویت در این سازمان را تأثیرگذار نمی‌دانند؟

اعضای سازمان همکاری شانگهای نه مانند اعضای اتحادیه اروپا واحد پول یا نهادهای اداره کننده مشترک دارند و نه مانند اعضای ناتو حاضرند برای امنیت یکدیگر هزینه دهند. درست است که همکاری‌های چین و روسیه با کشورهای آسیای مرکزی در مبارزه علیه تروریسم، افراط‌گرایی و جدایی‌طلبی تقویت شده اما هیچکدام مدیون این سازمان نیست و به‌راحتی می‌توان تصور کرد که بدون سازمان همکاری شانگهای هم این ارتباطات به دلیل نیاز مبرم طی روابط دوجانبه شکل می‌گرفتند.

باید گفت رقابت‌های اقتصاد و منازعات سیاسی و نظامی میان تعدادی از اعضای سازمان شانگهای، باعث شده این سازمان آن‌چنان که باید به اهداف پیش‌بینی شده خود نرسد. عضویت دائم هند و پاکستان کمکی به برطرف شدن دشمنی‌ها نداشته و هند نگران رشد قدرت و نفوذ چین در اقیانوس‌های آرام و هند و خشکی‌های اوراسیا است.

بنابراین صرف عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای نیز، نمی‌تواند اثر مثبتی در اقتصاد و معشیت مردم ایجاد کند؛ بلکه سیاست‌گذاری‌های دولت و نحوه استفاده از ظرفیت تجاری و اقتصادی ایجاد شده است که میزان تأثیرگذاری عضویت دائم ایران را تعیین می‌کند.