روزهای ابتدایی هفته مهمترین اخبار اقتصادی، حول محور اظهارات رئیسکل بانک مرکزی در نشست خبری با رسانه میچرخید. یکی از موضوعات مهمی که در این جلسه مطرح شد؛ بحث اصلاح نرخ سود بانکی بوده است.
صالح آبادی در این نشست گفته است:
رئیسکل بانک مرکزی درباره نرخ سود بانکی گفت: در بیش از 90 کشور دنیا طی ماههای گذشته اصلاح نرخ سود بانکی انجام شد؛ روسیه نرخ بهره را یکشبه دوبرابر کرد و به 20 درصد رساند؛ در آمریکا نرخ بهره به بیش از 4 درصد رسید، در ایران به این مقوله بهعنوان ابزار سیاست پولی نگاه نمیشود و باید اصلاح شود.
بعد از این اظهارات، مسئله اصلاح نرخ سود بانکی بهانهای برای پرداخت رسانهها از زاویه دیدهای متنوع و بررسی دیدگاه موافقان و مخالفان این طرح تبدیل شد. اکومتر در این گزارش تلاش دارد با رویکردی منصفانه، تأثیرات تغییر در نرخ سود بانکی را روایت کند. در ابتدا تعاریفی کوتاه برای روشنتر شدن موضوع ارائه خواهد شد.
- نرخ سود سپرده (بهره) بانکی: اگر شما سرمایهتان را در بانک سرمایهگذاری کنید، مبلغی که به آن نرخ سود سپرده میگویند به صورت سالانه به شما پرداخت میشود. در صورتی که از بانک تسهیلات بگیرید هم درصدی به عنوان نرخ سود تسهیلات از شما گرفته میشود. پس فرقی نمیکند که شما سپردهگذار یا وام گیرنده باشید؛ هر دوی این نرخها با نام «نرخ بهره» در سیستم بانکی شناخته میشوند.
- ترازنامه بانکی: ترازنامه بانکی گزارشی از داراییها، بدهیها، حقوق کارمندان صاحبان سهام مشاغل را در یک زمان خاص نشان میدهد. در واقع به زبان ساده، میتوان گفت که این اسناد با در نظر گرفتن بدهی بانکها تصویری از آنچه به عنوان دارایی معرفی میشود را نشان میدهد.
سود سپرده در قانون
مطابق ماده ۱۴ قانون پولی و بانکی کشور و ماده ۲۰ قانون عملیات بانکی بدون ربا، تعیین نرخهای سود ذیل وظایف و اختیارات بانک مرکزی تعریف شده که باید به تصویب شورای پول و اعتبار به عنوان رکن سیاستگذاری پولی این بانک برسد.
نرخ سود بانکی انواع مختلفی دارد اما، آن چیزی که مردم بیشتر شنیدهاند، نرخ سود تسهیلات، نرخ سود سپرده و نرخ سود بین بانکی است. همه این تعابیر یک تعریف واحد دارند و فقط طرفهای معامله و نوع قرارداد که تغییر میکند نام و میزان آنها نیز عوض میشود.
در شرایط نابسامانی اقتصاد و درگیری با تورم بالا، برای مدیریت و حل مشکلات اقتصادی، باید مجموعهای از سیاستهای اقتصادی را بهکار گرفت که سیاست پولی نیز یکی از مهمترین آنها بوده است؛ در همین راستا میتوان به «نرخ سود بانکی» به عنوان یکی از ابزار سیاستهای پولی اشاره کرد.
نرخ سود یکی از مهمترین ابزارهای سیاستگذاری پولی در کشورهای مختلف از جمله ایران است و سیاستگذار پولی از طریق تعدیل نرخ سود بر رفتار مصرفکنندگان و سرمایهگذاران تاثیر گذاشته و منجر به تغییر در متغیرهای اقتصاد کلان از قبیل رشد اقتصادی و تورم میشود. اما استفاده از این ابزار در شرایط فعلی طرفداران و منتقدین خود را دارد.
طرفداران تعدیل نرخ سود بانکی چه میگویند؟
طرفداران تغییر نرخ سود بانکی معتقدند؛ کنترل رشد پایه پولی و نقدینگی و کنترل رشد ترازنامه بانکها بدون بهرهگیری از ابزار نرخهای سود از کارآیی مناسب برخوردار نخواهد بود. لذا لازم است در شرایط کنونی سیاستگذار پولی نسبت به تعدیل این نرخها اقدام لازم را انجام دهد.
طرفداران این دیدگاه یکی از عوامل کاهش ارزش پول ملی و افزایش تورم را عدم متناسبسازی نرخ سود بانکی با تورم و شرایط اقتصادی کشور است. در سال 1395 نرخ سود تسهیلات و سپردهها ۱۸درصد و نرخ سود سپردههای مدتدار یکساله ۱۵درصد تعیین شد.
متناسب نبودن نرخ سود بانکی با شرایط اقتصادی بهخصوص تورم، شرایطی را ایجاد کرده که نرخ واقعی سود تسهیلات در حال حاضر (پایان آبان ۱۴۰۱) حدود منفی ۲۲درصد و نرخ سود واقعی سپردهها نیز به مراتب منفیتر است.
این درحالی است که، سیاستگذاران پولی در دنیا بهطور مداوم و با توجه به شرایط کلان اقتصاد در بازهای ماهانه نسبت به تغییر نرخ بهره سیستم بانکی تصمیمگیری میکنند، اما در ایران این نرخ برای سالها بهرغم اتفاقات اثر گذار بر تورم و اقتصاد تغییر نکرده است.
طرفداران اصلاح نرخ سود بانکی معتقدند؛ با توجه به شوکهای متنوعی که در سال جاری به اقتصاد کشور وارد شده است، سیاستگذار پولی در طراحی نرخهای سود باید به ماهیت تورم توجه کند و به همین دلیل، تعدیل نرخهای سود بدان معنی نیست که سیاستگذار در شرایط کنونی نرخ سود را در سطحی بالاتر از تورم جاری تعدیل کند؛ بلکه در گام نخست لازم است نرخهای سود در حدودی مانند ۴ الی ۵ واحد درصد بالاتر از ارقام فعلی تعدیل شود. تا از شدت سرکوب مالی در اقتصاد کاسته شود و درمقابل، به جذابیت پول ملی افزوده شود.
در این مسیر لازم است به موازات تعدیل نرخهای سود، محصولات سپردهای بانکها نیز مورد بازآرایی قرار گیرد؛ بهصورتیکه سپردههای ماندگار و بلندمدت در نظام پولی کشور تقویت شده و از جریان نقدینگی کاسته شود.
مخالفان تعدیل نرخ سود بانکی چه میگویند؟
در مقابل دیدگاه طرفداران تعدیل نرخ سود بانکی، مخالفان این طرح معتقدند؛ در شرایط فعلی اقتصاد ایران، نباید از ابزار نرخ بهره برای مهار تورم استفاده کرد و بانک مرکزی به جای آن باید کنترل ترازنامه را به عنوان سیاست اصلی خود برای مهار تورم انتخاب کند. سیاستی که از سال گذشته اجرایی شده و آثار مثبتی هم در برداشته است.
ممکن است در یک دورهای و در شرایط خاصی از ابزار نرخ بهره هم به عنوان ابزاری مکمل استفاده شود؛ اما در شرایط فعلی بسیار غلط است.
نکته این است که کلاً در نرخهای تورم بالا و نرخهای بهره بالا اصلاً استفاده از ابزار نرخ بهره برای سیاست پولی تجویز نمیشود. منظور از تورم بالا تورمهای ۸-۹ درصد نیست، بلکه تورمهای ۳۰ درصد و ۴۰ درصد و ۵۰ درصد است.
اگر تورم ۵ درصدی باشد، برای اینکه انگیزه مصرف، سرمایهگذاری و اخذ تسهیلات از بانکها کاهش پیدا کند، نرخ بهره افزایش مییابد؛ تا سرمایهگذار و مردم عادی برای دریافت تسهیلات، کمتر به بانک مراجعه کنند. به این ترتیب خلق پول کمتر میشود و در هر دو طرف یعنی سرمایهگذاری و مصرف، مخارج کاهش مییابد تا آن وضعیت تورمی که دچارش هستیم فروکش کند. اما وقتی کشور با تورم بالا درگیر است این سیاست جواب نمیدهد.
جمعبندی
بر اساس آنچه گفته شد، تمام سیاستهای اقتصادی طرفداران و مخالفان خود را دارد. طرح تعدیل نرخ سود بانکی نیز به همین شکل است. بررسی نظرات هر دو دیدگاه نشان میدهد؛ کنترل رشد نقدینگی، پایه پولی و ترازنامه بانکها از مهمترین شاخصها بر اقتصاد و اثرگذارترین در مهار تورم است.
محل اختلاف کارآمدی ابزار نرخ سود بانکی در شرایط فعلی و نرخ تورم حدود 50 درصد است. مسئلهای که نمیتوان به راحتی از کنار آن گذشت. زیرا در صورت افزایش نرخ سپرده حتی تا 10 درصد، سود واقعی همچنان منفی باقی خواهد ماند.
در واقع از سیاستگذار پولی تصمیمی برای افزایش نرخ سود بانکی داشته باشد، قبل از آن باید برنامهای برای حفظ ارزش پول سپردهگذاران داشته باشد. در غیر این صورت انگیزهای برای سپردهگذاریهای طولانی مدت وجود نخواهد داشت.