در سال‌های اخیر کشور درگیر نرخ‌های تورم بالا و پرنوسان بوده است؛ اما مسئله‌ای که همواره مورد ابهام بوده، عدم انطباق تورم اعلام شده توسط نهادهای آماری با نرخ تورم احساس شده توسط افراد جامعه است.
مرکز پژوهش‌های مجلس در مردادماه 1401 بر اساس یک افکارسنجی، میانه نرخ تورم احساس شده توسط مردم را 86 درصد برآورد کرده، اما این در حالی است که بانک مرکزی و مرکز آمار نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه این ماه را به ترتیب 46 و 51 درصد اعلام کرده‌اند.
گفتنی است، تداوم تفاوت در نرخ تورم احساس شده و نرخ تورمی اعلامی نهادهای رسمی، در میان‌مدت خدشه جدی به اعتماد مردم نسبت به آمارهای رسمی کشور وارد می‌کند. همچنین باتوجه‌به آن که مطالعات مختلف نشان می‌دهد انتظارات تورمی شکل‌گرفته افراد متأثر از درک افراد از تورم گذشته است، سیاست‌گذار پولی برای اجرای سیاست‌های خود، باید نرخ تورم احساس شده افراد را به طور مستمر رصد نماید.
بررسی‌های این گزارش نشان می‌دهد، اختلاف میان تورم احساس شده و نرخ تورم نهادهای رسمی تنها منحصر به ایران نیست و حتی در اقتصادهای توسعه‌یافته مثل اتحادیه اروپا، کانادا و حتی ژاپن این تفاوت جدی است.
اما قبل از بررسی علل تفاوت نرخ تورم رسمی و تورم احساس شده توسط مردم، نگاهی به آمارهای منتشر شده از سوی بانک مرکزی و مرکز آمار ایران در مورد شاخص قیمت مصرف‌کننده می‌اندازیم.
مقایسه نرخ تورم مرکز آمار و بانک مرکزی
نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه و كل اعلام شده از سوی مركز آمار و بانك مركزی در سال‌های اخیر تفاوت قابل‌توجهی داشته‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد، افزایش نرخ تورم موجب بیشترشدن اختلاف این دو نهاد آماری نیز شده است؛ هرچند روند كلی نرخ تورم این دو نهاد یكسان است، اما تفاوت در نرخ تورم اعلامی آن‌ها و گرایش سیاست‌گذاران به ارائه نرخ تورم پایین‌تر، همواره ابزاری برای بهتر نشان‌دادن عملكرد سیاست‌گذار بوده است.
در خصوص تفاوت نرخ تورم بانک مرکزی و مرکز آمار لازم به توضیح است، بانک مرکزی شاخص قیمت مصرف‌کننده را برای مناطق شهری محاسبه می‌کند. این نهاد برای محاسبه وزن‌های شاخص قیمت مصرف‌کننده، طرح هزینه درآمد خانوار را در 79 شهر اجرا می‌کند. برای آمارگیری قیمت‌ها نیز، از همان 79 شهر به طور متوسط حدود 121 هزار رکورد قیمتی در ماه را ثبت و تعدیل شده شاخص قیمت‌ها را محاسبه و منتشر می‌کند.
اما مرکز آمار ایران نرخ تورم مناطق روستایی و شهری را محاسبه و منتشر می‌کند. این نهاد برای محاسبه وزن‌ها طرح هزینه درآمد خانوار خاص خود را دارد که در همه مناطق شهری و روستاهای منتخب اجرا می‌شود. مرکز آمار برای آمارگیری قیمت‌ها نیز، از 231 شهر و روستا به طور متوسط حدود 240 هزار رکورد قیمتی در ماه را ثبت و تعدیل شده شاخص قیمت‌ها را محاسبه و منتشر می‌کند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد، علل تفاوت نرخ تورم این دو نهاد را می‌توان از دو منظر تفاوت در ضرایب اهمیت و تفاوت در قیمت‌ها مورد ارزیابی قرارداد.
تفاوت در ضرایب اهمیت
یکی از دلایل تفاوت در نرخ تورم مرکز آمار و بانک مرکزی تفاوت در ضرایب اهمیت است. بااین‌حال همان‌گونه که در جدول 2 مشاهده می‌شود در سطح 12 گروه کالایی تفاوت چشمگیری در ضرایب اهمیت بانک مرکزی با ضرایب اهمیت شاخص کل و شاخص مناطق شهری مرکز آمار ایران وجود ندارد، اما در سطح زیر اقلام تفاوت وزن‌ها بعضاً قابل‌توجه است.
برای مثال در اردیبهشت‌ماه 1398 نرخ تورم نقطه به‌نقطه بانک مرکزی 60 درصد بوده است؛ در صورتی که اگر نرخ تورم بانک مرکزی براساس ضرایب اهمیت مرکز آمار ایران محاسبه شود، برای همان ماه، حدود 55 درصد خواهد بود. همچنین نرخ تورم نقطه به‌نقطه مرکز آمار در این ماه حدود 51 درصد بوده که در صورت محاسبه با ضرایب اهمیت بانک مرکزی حدود 53 درصد خواهد بود.
درواقع محاسبات مذکور نشان می‌دهد بخشی از تفاوت در نرخ تورم بانک مرکزی و مرکز آمار، ناشی از تفاوت در ضرایب اهمیت است که به دلیل تفاوت در طرح‌های هزینه درآمد خانوار دو نهاد طبیعی به نظر می‌رسد. بااین‌حال این موضوع در دوره‌های بعد چندان صادق نیست.
برای مثال در بهمن‌ماه 1398 نرخ تورم هر نهاد با وزن‌های خود و وزن‌های نهاد دیگر تقریباً یکسان است. در این موارد تنها عامل توضیح دهنده تفاوت در نرخ تورم دو نهاد، اختلاف در قیمت‌ها است.
تفاوت در قیمت‌ها
همان‌طور که در نمودار 1 مشاهده شد نرخ تورم نقطه به نقطه مرکز آمار و بانک مرکزی در برخی ماه‌ها اختلاف قابل توجهی داشته‌اند. در نمودار زیر نیز، نرخ تورم نقطه به نقطه به تفکیک گروهای دوازده‌گانه در فروردین ماه 1400 ارائه شده است.
همان‌طور که مشاهده می‌شود در برخی گروه‌ها تفاوت‌های قابل‌توجه بین این دو نهاد وجود دارد. برای مثال رشد شاخص قیمت حمل‌ونقل در این ماه بر اساس اعلام بانک مرکزی نزدیک به 102 درصد و بر اساس اعلام مرکز آمار حدود 56 درصد بوده است.
براین‌اساس تفاوت در نرخ تورم اعلام شده توسط بانک مرکزی و مرکز آمار ایران، ناشی از تفاوت در ضرایب اهمیت به دلیل تفاوت در طرح‌های هزینه درآمد خانوار و تفاوت در رشد قیمت اقلام به دلیل تفاوت در روش نمونه‌های دریافت قیمت و روش محاسبه قیمت‌های نسبی است. درواقع باتوجه‌به نمونه‌های متفاوت چه در تعیین ضرایب اهمیت چه در محاسبه رشد قیمت‌ها تفاوت دو نرخ کاملاً طبیعی به نظر می‌رسد.
شایان‌ذکر است این تحقیق در پی بررسی کیفیت این دو شاخص نبوده و بدون ارزیابی کیفی و تخصصی ساختار تهیه شاخص‌های قیمت بانک مرکزی و مرکز آمار ایران، نمی‌توان در مورد میزان دقت نرخ تورم اعلام شده توسط این دو نهاد قضاوت کرد.
