وبگاه خبری 90 اقتصادی اخیراً ویدئویی را منتشر کرده که در آن علیرضا یاوری، معاون امور بین‌الملل اتاق بازرگانی ایران اخیراً گفته است:
عضویت در پیمان شانگهای، ایران را از فهرست سیاه FATF به‌صورت خودکار خارج می‌کند.
ایران از سال ۲۰۰۸ در تلاش بود تا به عضویت دائم سازمان همکاری‌های شانگهای درآید. پیش‌ازاین ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در دیدار با ابراهیم رئیسی گفته بود که:
روسیه از این که جمهوری اسلامی به‌زودی به این سازمان “جدی، بزرگ و معتبر خواهد پیوست، بسیار خشنود است.
البته ایران از سال ۲۰۰۵ عضو ناظر سازمان شانگهای بود و بعد از آن نیز از سال ۲۰۰۸ درخواست عضویت کامل خود را مطرح کرد. اما به دلیل تحریم‌های سازمان ملل امکان عضویت ایران وجود نداشت. طبق مقررات سازمان شانگهای کشوری که تحت تحریم شورای امنیت سازمان ملل باشد نمی‌تواند به عضویت دائم این سازمان درآید. اما در سال ۲۰۱۵ در پی توافق هسته‌ای، تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران برداشته شد و موانع عضویت دائم تا حدود زیادی مرتفع شد.
عضویت دائمی ایران آغاز شده است؟
نکته قابل تأملی که دراین‌بین باید موردنظر قرار گیرد، آن است که ایران تا تکمیل عضویت دائمی در سازمان همکاری شانگهای یک فرآیند حداقل دوساله پذیرش توافق‌نامه‌ها مطابق با رویه سازمان را پیش روی خود دارد. به‌طورکلی، هر کشوری که درخواست عضویت دائم در سازمان شانگهای دارد، باید تمام اسناد و دستورالعمل‌های آن را بررسی کرده و در فاصله زمانی چندماهه به آنها ملحق شود.
این اسناد قابل تغییر یا شرط گذاشتن نیستند. در حال حاضر ۴۹ سند در این سازمان تصویب شده که بخش مهمی از آن درباره همکاری‌های نظامی و امنیتی است. برای همین منظور این اسناد توسط وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مختلف مورد بررسی قرار گرفته و در دولت تصویب شده است. حال جهت بررسی و تصویب به مجلس رفته و نهایتاً مورد تأیید شورای نگهبان قرار گیرد.
همچنین ایران فرصت دارد تا دسامبر به پنج سند ملحق شود. در واقع ایران متعهد می‌شود از تاریخ دریافت اطلاعیه دبیرخانه سازمان همکاری شانگهای، حداکثر تا ۱ دسامبر ۲۰۲۲ به منشور، کنوانسیون مبارزه با تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی شانگهای مورخ ۱۵ ژوئن ۲۰۰۱ و پروتکل‌های آن ملحق شود.
براین‌اساس عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای همچنان در حالت عضو ناظر بوده و فعلاً روند تغییر عضویت به‌صورت دائمی آغاز شده است. بر اساس تجربه هند و پاکستان به نظر می‌رسد اگر در روند عضویت مشکلی ایجاد نشود، تا ۲ سال آینده ایران عضو دائمی این سازمان خواهد بود.
آیا ایران می‌تواند به‌واسطه عضویت در این سازمان از فهرست سیاه FATF خارج شود؟
برخی از کارشناسان معتقدند که رابطه سازمان همکاری شانگهای با FATF بسیار جدی و تعاملی است؛ باید گفت که سازمان همکاری شانگهای یکی از نهاد‌های بین‌المللی است که به عضویت FATF درآمده است. عضویت این سازمان، مانند اکثر سازمان‌های بین‌المللی در این نهاد، به‌صورت “عضویت ناظر” است. این بدان معناست که این سازمان، به‌تمامی تعهدات و توصیه‌های FATF عمل می‌کند و نماینده این سازمان در تمام جلسات FATF شرکت خواهد کرد لکن حق رأی ندارد. براین‌اساس، سازمان همکاری شانگهای باید تمام دستورالعمل‌ها، توصیه‌ها و کنوانسیون‌های مربوط به FATF را اجرایی کند.
بر اساس گزارش دنیای اقتصاد، توجه به این نکته حائز اهمیت است که پاکستان و هند هر یک پروسه دوساله و توافق روی حدود ۳۸ سند را طی کردند تا به عضویت دائمی در سازمان همکاری شانگهای درآمدند. به‌واقع همین رویه عام را باید به‌نوعی برای ایران نیز متصور شد.
یکی از استدلال‌های مبهمی که در گزارش دنیای اقتصاد مورد بررسی قرار گرفته، یادداشتی است (MOU) که بر اساس آن نزدیک به چهل توافق‌نامه و یک کنوانسیون بین سازمان همکاری شانگهای و اعضای آن ایجاد می‌شود، کشورمان باید مفاد این توافقات را کامل بپذیرد تا عضویت دائمی آن در نهایت تحقق پذیرد و این توافق‌نامه‌ها و کنوانسیون‌ها کشورمان را ملزم به تعهدات FATF می‌کند. درحالی‌که کنوانسیون مقابله با تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی مصوب ۲۰۰۱ میلادی سازمان همکاری شانگهای هیچ تعهدی در ارتباط با FATF و شبیه به آن ندارد و مابقی اسناد و توافقات پیشنهادی دارای مقرراتی در رابطه تأمین مالی تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی هستند، اما هیچ‌کدام ارتباط حقوقی مستقیمی با FATF ندارد و تعاریف و الزامات خاص خود را دارند که هرگز به پیچیدگی و در سطح تعهدات FATF نیست.
در همین راستا، اعضا نیز باید به تعهدات سازمان متبوع خود عمل کنند. در چنین شرایطی چنانچه یکی از کشورهای عضو آن سازمان در فهرست سیاه قرار گرفته یا استانداردهای نهاد FATF را انجام نداده باشد، وضعیت عضویت آن سازمان نیز تحت‌تأثیر قرار خواهد گرفت چرا که آن کشور به‌صورت غیرمستقیم به‌عنوان عضو ناظر این نهاد حضور خواهد داشت. چنانچه پس از نهایی شدن فرآیند عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای، همچنان در فهرست سیاه FATF باشیم، عضویت سازمان شانگهای در این نهاد هم دچار مشکل خواهد شد.
اما در ادامه با بررسی وضعیت پاکستان در معاهده FATF و عضویتش در سازمان همکاری شانگهای، این ادعا نفی می‌شود.
اسناد و کنوانسیون‌های شانگهای تعهدی در زمینه FATF ایجاد نمی‌کند
وضعیت خاکستری پاکستان مانع از پذیرش درخواست عضویت دائمی در سازمان همکاری‌های شانگهای نشده است. پاکستان ازجمله کشورهایی است که سال‌های متمادی مانند ایران با گروه ویژه اقدام مالی بر سر اجرای کامل «اکشن پلن» یا همان برنامه عملیاتی و تمهیدات ۲۷ ماده‌ای آن چالش دارد و هم اکنون تنها کشور عضو سازمان همکاری شانگهای است که در فهرست خاکستری این گروه قرار دارد. ضمناً برای نخستین‌بار پاکستان در سال ۲۰۰۹ میلادی همراه با ایران، ازبکستان، ترکمنستان وارد بیانیه عمومی و فهرست سیاه پیشنهادی FATF شد. چند دور تلاش این کشور برای خروج از فهرست خاکستری و نرفتن به فهرست سیاه این گروه نیز بی‌نتیجه ماند؛ تا جایی که در آخرین دور در تیرماه سال ۱۴۰۰ نیز FATF آن را از فهرست خاکستری خارج نکرد.
با وجود تداوم داشتن این وضعیت در یک دهه گذشته، اعضای سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۱۵ میلادی با درخواست عضویت دائمی پاکستان و تبدیل وضعیت آن از ناظر به دائم موافقت کرده و در سال ۲۰۱۷ میلادی نیز این کشور طی دو سال به عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای درآمد. با عنایت به وضعیت پاکستان در FATF، چین به‌عنوان مهم‌ترین عضو سازمان همکاری شانگهای و یکی از اعضای اصلی FATF، یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاری‌ها و تأمین مالی‌های تاریخ را در این کشور تحت عنوان ابتکار کمربند راه (کریدور چین ـ پاکستان) پیش می‌برد.
FATF چیست و چرا ایران در فهرست سیاه این سازمان قرار گرفته است؟
«گروه ویژه اقدام مالی» Financial Action Task Force در سال ۱۹۸۹ در پاریس توسط سران گروه هشت (G۸) تأسیس شد. سران این گروه ضرورت تشکیل چنین نهادی را یکسان کردن مقررات بانکی و مبارزه با پول‌شویی عنوان کردند. این نهاد بین‌الدولی در حال حاضر به‌عنوان مؤثرترین نهاد متولیِ مبارزه با پول‌شویی و تأمین مالی جرایم سازمان‌یافته در سطح جهان شناخته می‌شود.
FATF دارای 40 توصیه در زمینه مقابله با پول‌شویی و تأمین مالی تروریسم از جمله «لزوم جرم‌انگاری پول‌شویی و تأمین مالی تروریسم»، «ضرورت کنترل معاملات مشکوک» و «مقابله با حساب‌های جعلی و بی‌نام‌ونشان» است که اخیراً 2 مورد از این توصیه‌ها نیز با اصلاحاتی مواجه شده است. در سال‌های اخیر ایران قرار نبوده که به طور کاملی عضو این گروه شود؛ بلکه مناقشه اصلی بر سرانجام برنامه اقدام Action plan ارائه شده از سوی FATF به ایران (پیوستن به دو کنوانسیون بین‌المللی پالرمو و سی‌اف‌تی) به‌منظور خارج‌شدن از فهرست اقدامات مقابله‌ای (Counter Measure) یا همان فهرست سیاه است.
عدم تعامل با گروه ویژه اقدام مالی می‌تواند به مانعی برای ایران جهت برقراری ارتباطات مالی با دنیا تبدیل شود. در این صورت از سویی کشورهایی همچون اروپا و ژاپن که سعی دارند سیاست مستقلی نسبت به آمریکا در پیش بگیرند، تبدیل به شریک ایالات متحده در خصوص اقدامات خصمانه علیه ایران می‌شوند و از سوی دیگر کشورهای چین و روسیه از رابطه با ایران به‌عنوان یک برگ برنده استفاده کنند. بنا بر گزارش وزارت خارجه، از بانک‌های همسایه گرفته تا بانک‌های کشورهای طرف اصلی تجاری مانند چین و روسیه دررابطه‌با بانک‌های ایرانی، ابتدا از پایبندی به استانداردهای این نهاد به‌عنوان پیش‌شرط اولیه همکاری، سؤال می‌کنند.
رتبه‌بندی ریسک کشورها در مبارزه با پول‌شویی و عدم تأمین مالی تروریسم بر اساس عمل به توصیه‌های ابلاغ شده از سوی گروه، از جمله مواردی است که به طور سالانه توسط کارشناسان FATF انجام می‌شود. بر همین اساس اگر کشوری در فهرست «اقدامات مقابله‌ای» قرار گیرد، تقریباً امکان تبادل مالی و اقتصادی با سایر کشورهای دنیا را نخواهد داشت.
چرا ایران از منظر FATF دارای ریسک بالای پول‌شویی است؟
برای اولین‌بار در سال 2009، نام ایران در فهرست سیاه این گروه قرار گرفت و این وضعیت تا سال 2016 ادامه داشت. در اواخر سال 94 و با تصویب مبارزه با تأمین مالی تروریسم، حضور ایران در فهرست سیاه تعلیق شد و گروه ویژه اقدام مالی از ایران درخواست کرد تا به‌منظور خروج کامل از فهرست سیاه، طی یک مهلت 18ماهه، برنامه عملیات توافقی شامل 41 بند را به طور کامل انجام دهد؛ اما سرانجام با تعلل در تصمیم‌گیری بر الحاق به کنوانسیون‌های پالرمو و سی‌اف‌تی (که از جمله بندهای لحاظ شده در برنامه عملیات توافقی بود)، نام ایران در اسفندماه 98 مجدداً به فهرست سیاه این گروه بازگشت.
در سال ۲۰۰۹، برای نخستین‌بار نام ایران به‌عنوان «کشورهای دارای ریسک بالا» توسط گروه ویژه اقدام مالی در فهرست اقدامات مقابله‌ای قرار گرفت. بنا بر اذعان رئیس سابق مرکز اطلاعات مالی «عدم جرم‌انگاری تأمین مالی تروریسم»، «نبود ساختار گزارش‌دهی عملیات مشکوک به پول‌شویی» و «عدم عضویت در هیچ گروه منطقه‌ای اقدام مالی» از جمله دلایل اصلی FATF برای قراردادن ایران در فهرست سیاه در آن سال بوده است.
دو لایحه الحاق به کنوانسیون‌های بین‌المللی پالرمو و سی‌اف‌تی (مواد ۲۸ و ۲۹ برنامه اقدام) کماکان در دستور کار حاکمیت ایران قرار دارد و تاکنون در مورد این موارد، تصمیم قطعی اتخاذ نشده است. بر همین اساس در اسفندماه ۹۸، نام ایران مجدداً به فهرست اقدامات مقابله‌ای FATF بازگردانده شد و خروج از این فهرست منوط به انجام کامل برنامه اقدام از سوی ایران شد.
آیا عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای موجب خروج ایران از فهرست سیاه FATF می‌شود؟
وحيد قرباني؛ مدیرگروه سياست خارجی پژوهشكده تحقيقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام پیش‌ازاین در یادداشتی به این مسئله اشاره کرده است؛ به گفته او:
چالشی که بسیاری از صاحب‌نظران مطرح می‌کنند، موضوع مانع بودن اف‌ای‌تی‌اف یا گروه ویژه اقدام مالی است. جدا از مزایای مثبت یا منفی رعایت کامل قواعد و دستورالعمل‌های FATF برای ایران، آنچه از رویه سازمان همکاری شانگهای برمی‌آید، نپیوستن ایران به اف‌ای‌تی‌اف مانعی جدی در تکمیل فنی عضویت دائمی ایران در این سازمان ایجاد نمی‌کند.
قربانی در بخش دیگری از یادداشت خود می‌نویسد:
هرچند گروه ویژه اقدام مالی یکی از سازوکارهای مالی حاکم بر نظام اقتصاد سیاسی جهانی شده معاصر است، اما ماهیتاً هیچ ارتباط حقوقی معنادار و عمیقی بین سازمان همکاری شانگهای و گروه ویژه اقدام مالی وجود ندارد، جز اینکه سازمان همکاری شانگهای از سال ۲۰۰۴ میلادی یکی از اعضای «ناظر» گروه اوراسیایی (Eurasian Group) و نه گروه ویژه اقدام مالی است.
در پایان می‌توان گفت، سازوکارهای بین‌المللی، به‌صورت جزیره‌ای عمل نمی‌کنند. این‌گونه نیست که در یک سازمان بین‌المللی عضو باشید، الزامات مبارزه با پول‌شویی را رعایت نکنید، اما بقیه اعضا همچنان با شما در تعامل باشند. اهمیت عضویت در سازمان‌های بین‌المللی، ایجاد موقعیت‌های تعامل اقتصادی با دیگر کشورهاست؛ لذا مادامی‌که موانع تبادل اقتصادی بین کشورها وجود داشته باشد، عضویت به‌تنهایی ارزشی ندارد. عضویت در سازمان همکاری شانگهای به‌تنهایی نمی‌تواند شرایط تجارت بیشتر را فراهم کند چه اینکه کشوری، چون ایران که در تحریم و فهرست سیاه FATF قرار دارد موانع مضاعفی را پیشرو دارد.
عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای موجب خروج خودکار ایران از فهرست سیاه FATF نخواهد شد
در همین رابطه پیمان مولوی، کارشناس اقتصادی به اکومتر می‌گوید:
عضویت دائم ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای موجب خروج خودکار ایران از فهرست سیاه FATF نخواهد شد. اگر ایران عضو دائم پیمان شانگهای شود و بخواهد تعاملات اقتصادی استاندارد با سایر کشورهای عضو داشته باشد، باید بر اساس مفاد FATF اقدام کند.
او ادامه داد:
در حال حاضر ایران تعاملات اقتصادی را به‌صورت دوطرفه و بدون U-turn، با هزینه بسیار بالا انجام می‌دهد، اما عضویت در سازمان شانگهای موجب نمی‌شود ایران عضو پیمان‌های بین‌المللی دیگر مانند FATF شود، زیرا این دو ارتباطی با هم ندارند. ایران نباید عضویت در FATF را معطل نگه می‌داشت تا در فهرست سیاه این معاهده قرار نگیرد.
مولوی دررابطه‌با روابط تجاری ایران با کشورهای دیگر می‌گوید:
ممکن است روسیه به این دلیل که تحریم‌زده‌ترین کشور جهان است، بدون ملاحظات FATF با ایران تعامل اقتصادی داشته باشد، اما ایران برای تبادل استاندارد و عادی اقتصادی با چین و هند به‌عنوان دو قدرت اقتصادی پیمان شانگهای باید عضو FATF باشد.
جمع‌بندی
باتوجه‌به مطالب ارائه شده می‌توان گفت؛ خبر منتشر شده در رسانه 90 اقتصادی گمراه‌کننده است. از طرفی اظهارات علیرضا یاوری، معاون امور بین‌الملل اتاق بازرگانی ایران نیز می‌تواند مخاطب را گمراه کند. زیرا عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای نمی‌توان به‌صورت خودکار ایران را از فهرست سیاه FATF خارج کند.
در نهایت باید گفت؛ مهم‌ترین عامل عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای تأکید دولت ابراهیم رئیسی بر راهبرد نگاه به شرق بوده است. همچنین روابط خارجی مناسب ایران با کشورهای چین و روسیه بر این عضویت تأثیر جدی گذاشته است. به‌عبارت‌دیگر اگر وضعیت روابط سیاسی ایران در آینده تغییر کند، کشورهای عضو می‌توانند به بهانه‌هایی مانند FATF، تکمیل فرآیند فنی عضویت دائمی ایران را با مشکل مواجه کنند.
