روزنامه کیهان اخیراً در یادداشتی انتقادی نوشته است: سالانه هزاران نفر در کشور قربانی آلودگی هوا می‌شوند و این مسئله نه یک موضوع پیش‌پاافتاده بلکه یک مسئله مهم و حیاتی است. متأسفانه در مسئله آلودگی هوا که از گذشته در کشور ما وجود داشته و گویا سال به سال نیز سخت‌تر می‌شود، سال‌هاست که شاهد حرف‌های تکراری و پاس‌کاری مسئولیت‌ها بین دستگاه‌ها هستیم.
به‌کارگیری همه ظرفیت‌ها یعنی اینکه رسیدن به پاسخ سؤال‌هایی همچون اینکه چرا وقتی جوانان ما به بالاترین سطح از علوم در حوزه‌های مختلف دست یافته‌اند و در کشوری که موشک‌های جنگی و فضایی با سوخت جامد و بالاترین کیفیت و دقت ساخته می‌شود یا جوانان نخبه طی چند ماه واکسن کرونا می‌سازند، چرا از نخبگان به‌درستی برای کاهش مصرف بالا یا کیفیت خودروهای داخلی استفاده نمی‌شود؟
درگذشته نیز وضعیت صنعت خودروسازی ایران با صنایع دفاعی مورد مقایسه قرار گرفته بود؛ حتی رسانه‌ها و برخی از مسئولان حاکمیتی از دولت تقاضا می‌کردند تا نهادهای نظامی برای ساماندهی صنعت خودرو دست‌به‌کار شده و توانمندی خود را به این عرصه انتقال دهند.
اما آیا انجام مقایسه بین صنعت دفاعی و صنعت خودروسازی ایران درست است؟
در این میان یکی از راه‌حل‌های همیشگی ورود نهادهای نظامی به صنعت خودروسازی است. استدلال این گروه بر آن است که چون ایران در بخش موشکی و نظامی پیشرفت کرده، بنابراین باید همین تجربه را به بخش خودروسازی وارد کرد؛ چنانچه خود رئیس‌جمهور نیز در یکی از سخنانش این‌گونه گفته است: «می‌گویند چرا موشک می‌سازید؛ اما در خودروسازی مشکل دارید؛ جوابش مشخص است؛ چون ما تکنولوژی صنعت موشکی را در صنعت خودروسازی سرازیر نکردیم.»
هرچند نیروهای نظامی ایران اعلام کردند که ورود به خودروسازی از مأموریت‌های آن‌ها نیست، بااین‌حال مقایسه‌های موجود میان خودروسازان و موشک‌سازان، این احتمال را بالا برده که نهادهای نظامی همچون ارتش و سپاه به خودروسازی نیز وارد شوند.
مشکل مقایسه، در «رقابت» و «انحصار» نهفته است
پیش‌ازاین هادی حق‌شناس کارشناس و فعال اقتصادی موضوع مقایسه موشک‌سازی و خودروسازی را بررسی کرده است.
حق‌شناس می‌گوید:
مشکل مقایسه، در دو امر «رقابت» و «انحصار» نهفته است؛ به این معنا که تولید موشک انحصاری است، اما صنعت خودرو رقابتی است. وقتی خودروهایمان را با پیکان مقایسه می‌کنیم خیلی بهتر است، اما وقتی با خودروهای کره‌ای مقایسه‌ای می‌کنیم می‌بینیم ضعیف و عقب‌مانده‌ایم. تولید موشک در انحصار انجام می‌شود و در آن نه زمان و نه هزینه اهمیتی ندارد، اما کالا‌هایی که مصرف‌کننده عمومی دارند، باید رقابتی باشد. در موضوعات نظامی و دفاعی کشور بحث هزینه اصلاً اهمیتی ندارد، یعنی شما گاه تا ده‌ها برابر هزینه می‌کنید که مثلاً یک لوله تانک بسازید؛ اما آیا در خودروسازی می‌توان چنین کرد و مثلاً به هر قیمتی خودرو ساخت؟
او ادامه داد:
مشتری خودرو مردم هستند و می‌توانند درباره کیفیت و هزینه آن نظر دهند و انتخاب کنند؛ اما مگر مشتری موشک مردم هستند که بتوانند درباره آن نظر دهند؟ شما میوه هم که می‌خواهید بخرید ترجیح می‌دهید خودتان آن را جدا کنید. اما اینجا در خودرو مردم نه‌تنها حق انتخاب ندارند؛ بلکه باید التماس کنند و در صف هم باقی بمانند. نکته مهم‌تر اینکه موشک در انحصار تولید می‌شود و تولیدکننده و مصرف‌کننده یکی است، اما در صنعت خودرو این‌گونه نیست. در دنیا صد‌ها شرکت، خودرو تولید می‌کنند و میلیارد‌ها نفر از آن استفاده می‌کنند؛ لذا بازاری که چند میلیارد مصرف‌کننده دارد رقابتی است و مقایسه این دو اصلاً کار درستی نیست.
حق‌شناس با بیان اینکه هر صنعتی که انحصاری یا تحت حمایت شدید دولت‌ها قرار دارند، محصولات کم‌کیفیت و گرانی ارائه می‌دهند، یادآور شد: مهم نیست که کدام سازمان و نهاد می‌خواهد وارد صنعت خودروسازی شود، هرکدام وارد شوند و بخواهند جلوی واردات خودروی خارجی را بگیرند که مردم نتوانند مقایسه کنند، بازهم نتیجه آن همان انحصار و بی‌کیفیتی است و وضعیت فعلی ادامه خواهد داشت. هرکسی می‌خواهد ورود کند، اما به شرطی که اجازه ورود کالای خارجی را بدهد تا مردم متوجه شوند کدام یک کالای مرغوب‌تری ارائه می‌دهند. نباید خودرو را با موشک مقایسه کرد، وقتی بحث دفاع از کشور مطرح می‌شود مردم حاضر هستند جانشان را هم بدهند و برای آن هزینه‌ای در نظر نمی‌گیرند. هر موشکی به هر قیمتی برای دفاع ساخته شود مشکلی ندارد، اما در خودرو که همچنین ضرورتی وجود ندارد. باید اجازه داد مردم انتخاب کنند.
توجه به مسئله «بازار»، تفاوت صنعت نظامی و خودروسازی در ایران است
پیش‌ازاین محمدعلی تیموری مدیرعامل سایپا نیز گفته بود: در صنایع موشکی کالایی که امنیت مردم را تأمین می‌کند می‌تواند اقتصادی نباشد؛ اما خودروساز باید کالایی تولید کند که مردم حق انتخاب آن را دارند؛ بنابراین وظیفه داریم انسان‌های متعهد، متخصص و ایثارگر پرورش دهیم تا ضمن ایجاد احساس آرامش در صنعت خودرو، بتوانند تولیدات اقتصادی را عرضه کنند که ضمن قیمت مناسب و کیفیت خوب، به‌موقع تحویل مشتریان نیز شود.
عباس عبدی، تحلیلگر مسائل اجتماعی و سیاسی نیز در یادداشتی به مسئله مقایسه صنعت خودرو و صنایع دفاعی اشاره کرده است:
«آنان كه مي‌خواهند بدانند چرا موشك ساخته مي‌شود ولي خودروي ما بي‌كيفيت است، بايد توجه كنند كه مسئله ساخت و دانش فني فقط جزئی از فرایند توليد يك كالا است. فرایندی كه در موشك‌سازي وجود ندارد. موشك بازار ندارد، دلال ندارد، متقاضي ندارد، قيمت‌گذاري ندارد، هیئت‌مدیره‌های رانتي ندارد، ده‌ها شركت اقماري ندارد، هزينه توليد برايش مهم نيست، سهام‌دار ندارد، شركت‌هاي تودرتو ندارد، رقيب ندارد و… يكي از اينها براي توجيه تفاوت ميان موشك و خودرو كافي است، چه رسد به اينكه اين تفاوت‌ها ده تا باشند!!»
تجربه کشور‌های دیگر چیست؟
از طرفی می‌توان به تجربه دیگر کشور‌ها نیز اشاره کرد؛ به‌عنوان‌مثال اتحاد جماهیر شوروی به‌عنوان یکی از برترین کشور‌ها در حوزه تجهیزات فضایی و صنایع نظامی هیچ‌گاه صنعت خودروسازی قوی و بهروزی نداشته است.
البته در اتحاد جماهیر شوروی هر دو حوزه صنعت خودرو و صنعت دفاعی تحت‌نظر حکومت بود، ولی چرا یکی از بهترین صنایع تاریخ و دیگری یک صنعت شکست‌خورده در رقابت با دیگر کشور‌ها بود؟
موسی غنی‌نژاد کارشناس اقتصادی در این باره می‌گوید:
شوروی بهترین و پیشرفته‌ترین سلاح‌ها را ساخته بود، در فضا پیشرو بود، قدرت نظامی زیادی داشت و سیستم امنیتی و جاسوسی‌اش حتی از آمریکا بهتر بود اما در مسائل اصلی اقتصاد و تامین نیازهای مردم دچار مشکل جدی بود. عمده توان شوروی معطوف به رفع نیازهای نظامی و رونق صنایع سنگین بود اما برای نیازهای مردم فکری نشده بود. برای نمونه در تولید کفش مشکل داشت و یکی از بازارهای پررونق کفش ملی ایران بازار شوروی بود. شوروی در تامین پوشاک و غذای مردم ناتوان بود و نظام کوپنی راه انداخته بود. در نظام اقتصاد حاکم بر شوروی، تکنولوژی نمی‌توانست نقش موثری در تولید کالاهای مصرفی ایفا کند
جمع‌بندی
برخی از کارشناسان اقتصادی معتقدند که مشکل تولید فقط به سطح فناوری مربوط نیست. یک اقتصاد می‌تواند یک وسیله و کالای باکیفیت بالا را تولید کند، ولی ممکن است این کار با قیمت بسیار گران انجام شود و آن کالا دیگر خریداری نداشته باشد. بنا بر علم اقتصاد اگر بتوانیم چنین کالایی را وارد بازار کنیم در مقایسه با تولید آن به‌شدت به‌صرفه است. اما در جریان تولید موشک توسط ایران با وضعیت دیگری مواجهیم.
اول اینکه موشک و دیگر تجهیزات نظامی را بدون قیدوشرط به ایران نمی‌فروشند یا برخی کشور‌ها به دلایل امنیتی علاقه ندارند که در تأمین نیازشان به این کالا‌ها به واردات وابسته باشند، لذا به هر قیمتی شده می‌کوشند که نیازهای خود را از حیث این کالا‌ها در داخل کشور تأمین کنند.
در نتیجه هرگونه سرمایه‌گذاری ولو غیراقتصادی را در این راه به کار می‌اندازند. چنین تولیداتی لزوماً اقتصادی نیست و اگر قرار باشد که همه کالا‌ها از جمله کالاهای مصرفی نیز به این صورت تولید شود، منطق اقتصادی آن را نمی‌پذیرد؛ بنابراین، فرایند تولید موشک از طریق غیراقتصادی و به‌کارگرفتن افراد و کارشناسان برجسته و با حقوق بالا و غیررقابتی و بسیج تمام امکانات کشور برای تولید آن کالا و مستثنی بودن از تمامی مقررات، قابل‌تعمیم به تولید سایر کالا‌ها نیست.
در نهایت باید گفت که صنایع نظامی نیز در بسیاری از کشور‌های جهان تحت‌تأثیر مناسبات بازار اقدام به فعالیت می‌کنند؛ اما در ایران به علت وجود تحریم‌های یک‌جانبه و همچنین وضعیت خاص ژئوپلیتیکی این کشور، صنایع نظامی به‌صورت انحصاری نیازهای کشور را تأمین کرده و برای ساخت تجهیزات موردنیاز کشور رقابتی با دیگر تولیدکنندگان ندارند. اما صنعت خودروسازی در ایران به‌صورت پیوسته با رقبای خارجی خود مقایسه می‌شود.
با وجود مسائل بنیادین و مشکلات ریشه‌ای صنعت خودرو در ایران به نظر نمی‌رسد که حضور مدیران صنایع نظامی و یا متخصصان تولید موشک در صنعت خودرو، مشکلات این حوزه برطرف شده و تولیدات صنعت خودروسازی ایران مورد رضایت مردم قرار گیرد.
بنابراین، مقایسه صنعت خودروسازی و صنایع دفاعی در ایران گمراه‌کننده بوده و نمی‌توان گفت که چون ایران در صنعت ساخت موشک موفقیت نسبی دارد، در زمینه تولید خودرو نیز می‌بایست به‌اندازه صنعت تجهیزات نظامی پیشرفت کند.
