محمدرضا پورابراهیمی رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس در پانزدهمین نمایشگاه صنعت مالی ضمن اشاره به وضعیت فعلی اقتصاد ایران و همچنین چشم‌انداز برنامه توسعه هفتم گفته است:
در طول این سال‌ها حدود 285 میلیارد دلار مداخلات ارزی بانک مرکزی است که هیچ نتیجه‌ای هم در کنترل نرخ ارز نداشته است. ما در راستای همین موضوع سیاست مدیریت نرخ شناور ارز را پیشنهاد داده‌ایم که انتظار می‌رود در دستور کار قرار گیرد.
اما آیا میزان مداخلات ارزی بانک مرکزی در بازار ارز در سال‌های گذشته چیزی در حدود 285 میلیارد دلار بوده است؟
مداخله ارزی که به‌عنوان مداخله در بازار ارز یا دست‌کاری ارز نیز شناخته می‌شود، یک عملیات سیاست پولی است. زمانی اتفاق می‌افتد که دولت یا بانک مرکزی معمولاً به‌قصد تأثیرگذاری بر نرخ ارز و سیاست تجاری، ارز خارجی را در ازای پول داخلی خود خریداری یا می‌فروشد.
سیاست‌گذاران ممکن است به‌منظور پیشبرد اهداف مختلف اقتصادی در بازارهای ارز مداخله کنند: کنترل تورم، حفظ رقابت، یا حفظ ثبات مالی. اهداف دقیق احتمالاً به مرحله توسعه یک کشور، میزان توسعه بازار مالی و یکپارچگی بین‌المللی، و آسیب‌پذیری کلی کشور در برابر شوک‌ها و سایر عوامل بستگی دارد.
پیش‌ازاین در آذرماه سال 1398، ولی‌الله سیف، مدیرعامل اسبق بانک مرکزی حجم مداخلات ارزی را در 17 سال اخیر اعلام کرد. به دلیل اینکه میزان مداخلات بانک مرکزی در بازار ارزی به‌صورت رسمی منتشر نمیشود، می‌توان یادداشت سیف به‌عنوان یکی از معدود آمار‌های موجود در سال‌های اخیر اشاره کرد.
بیش از 300 میلیارد دلار مداخله ارزی طی 19 سال
سیف در بخش از یادداشت خود جدولی ارائه می‌دهد که میزان مداخلات بانک مرکزی از سال 1382 تا 1396 ذکر شده است، البته باید توجه داشت اطلاعاتی برای سال‌های 1391 و 1392 ثبت نشده است.
طبق گزارشی که چندی پیش از سوی رئیس‌کل پیشین بانک مرکزی منتشر شد، میزان مداخلات ارزی در سال‌های ۸۲ تا ۹۶ (به جز دو سال ۹۱ و ۹۲) ۲۸۴ میلیارد دلار بوده است. در مورد سال‌های 1397 تا 1401، اطلاعات دقیقی در مورد میزان مداخلات ارزی بیان نشده است، اما عبدالناصر همتی ادعا دارد این مسئله در دوران ریاست وی بر بانک مرکزی به‌قدری کاهش داشته که منفی شده است.
اما سؤال پیش می‌آید که آیا تخصیص ارز 4200 تومانی و سایر نرخ‌های حمایتی نیز به‌نوعی مداخله ارزی بوده است یا خیر. درهرصورت می‌توان ادعا کرد با در نظر گرفتم میزان مداخلات ارزی 5 سال گذشته، مجموع مداخلات ارزی بانک مرکزی طی سال‌های 1382 تا 1401، بیش از 300 میلیارد دلار بوده است.
ادعای درست رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس
در نتیجه بررسی‌ها نشان می‌دهد؛ طی این سال‌ها ۲۸۴ میلیارد دلار از منابع دلاری به بازار تزریق شده است و ادعای محمدرضا پورابراهیمی رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس در این زمینه را می‌توان «درست» ارزیابی کرد.
مداخلات ارزی سیاستی بی‌اثر یا اثربخش؟
اما در مورد این ادعا که «این حجم از مداخلات ارزی هیچ‌گونه تأثیری بر کنترل نرخ نداشته است» بایستی توجه داشت، مداخله در بازار ارز (چه فروش و چه خرید) یکی از ابزارهای تحت اختیار بانک مرکزی برای اعمال سیاست‌های ارزی مدنظر خود است.
به‌عنوان‌مثال، برخی از کارشناسان اقتصادی با ارائه مقاله‌ای با عنوان «اثرات مداخله بانک مرکزی در بازار ارز بر متغیرهای کلان اقتصادی در ایران در قالب الگوی تعادل عمومی پویای تصادفی» به برخی از الزامات مداخله ارزی اشاره کرده‌اند. بر اساس نظر این کارشناسان نباید به مداخلات ارزی به‌عنوان تنها راه چاره عدم تعادل اقتصادی در یک کشور نگاه کرد؛ این سیاست زمانی میتواند مؤثر باشد که در هماهنگی کامل با سایر ابزار‌ها از جمله سیاست‌های پولی و مالی باشد.
از طرفی این کارشناسان معتقدند که مداخلات بانک مرکزی نباید به‌صورت مستمر و مداوم اعمال شود و تنها زمانی باید مداخلات ادامه یابد که از ایجاد شوک‌های ارزی جلوگیری کند.
در واقع سیاست‌گذار پولی نمی‌تواند صرفاً توجه و تمرکز بر ریال داشته و در مواجهه با معاملات ارزهای خارجی (که مرتبط باارزش ریال است) نظاره‌گر محض و منفعل باشد، بنابراین اصل مداخله در بازار ارز مورد اتفاق تمام کارشناسان اقتصادی است و نباید زیر سؤال برده شود؛ اما اختلاف در مورد نحوه، مدت، نرخ و مکانیزم مداخله در بازار است.
ضمن اینکه نمی‌توان ادعا کرد؛ چون پس از گذشت این سال‌ها نرخ ارز چندبرابر شده تمام مداخلات شکست‌خورده است؛ شاید در یک برآیند کلی این‌طور به نظر بیاید؛ اما برای یک قضاوت منصفانه بایستی تمامی مداخلات را در زمان‌بندی جداگانه با اهداف مدنظر، تحلیل کرده و اصطلاحاً فایده – هزینه آن را محاسبه کرد.
مداخله ارزی سیاستی کوتاه‌مدت
در همین رابطه یحیی لطفی‌نیا کارشناس اقتصادی می‌گوید:
اینکه ادعا کنیم که مداخلات ارزی هیچ‌گونه اثری در کنترل نرخ ارز نداشته است، نادرست است. در واقع هدف از مداخله ارزی ثابت نگه‌داشتن نرخ ارز در طولانی‌مدت نبوده، بلکه مداخلات باهدف تثبیت نرخ ارز در بازه‌های زمانی مشخص صورت پذیرفته است.
اما به‌طورکلی می‌توان به این نکته اشاره کرد که اکثر مداخلات ارزی در بازار ارز (خصوصاً در سال‌های بروز تلاطمات ارزی) به‌صورت غیرهدفمند و در راستای تثبیت نرخ ارز صورت‌گرفته و نهایتاً تأثیر در بلندمدت نداشته است.
