سعید جلیلی، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام، ظهر دوشنبه با حضور در جمع اساتید دانشگاه‌های خراسان جنوبی گفته است:
«درگذشته گفتند که با توافق هسته‌ای همه مشکلات حل می‌شود؛ اما در عمل رشد اقتصادی که باید 8 درصد می‌شد، منفی 1 درصد شد.»
اما به علت انتشار اشتباه صحبت‌های وی در خبرگزاری فارس، بسیاری از رسانه‌های دیگر با تیتر گمراه‌کننده رشد منفی 8 درصدی به علت توافق هسته‌ای، اظهارات وی را منتشر کردند.
بررسی وب‌سایت رسمی جلیلی و سایت دانشگاه بیرجند نشان می‌دهد که اظهارت وی در خبرگزاری فارس و دیگر رسانه‌ها به صورت گمراه‌کننده منتشر شده است. اما به غیر از این مسئله، اظهارات جلیلی در مورد رشد اقتصادی ایران در زمان برجام نیز دقیق نبوده است.
منظور از رشد اقتصادی چیست؟
در کنار تورم، یکی دیگر از آمارهایی که برای برنامه‌ریزی مورد توجه سیاستگذاران قرار می‌گیرد، «رشد اقتصادی» است. رشد اقتصادی به این معنی است که تولید ناخالص داخلی یک کشور بدون اثر تورمی به چه میزان افزایش یافته است. طبیعتا تداوم رشد اقتصادی مثبت نشان می‌دهد یک کشور در دوره رونق اقتصادی قرار دارد؛ اما آمارهای رشد منفی اقتصادی تایید می‌کند که اقتصاد در شرایط رکودی قرار دارد. کارشناسان معتقدند که رشد اقتصادی در ایران عمدتا متاثر از درآمدهای نفتی بوده است. به همین دلیل در زمانی که درآمدهای نفتی چه به‌دلیل تحریم یا به‌دلیل افت قیمت نفت کاهش یافته، رشد اقتصادی نیز در این مسیر حرکت کرده است.
نگاهی به رشد اقتصادی ایران در دهه 90
برای بررسی ادعای مطرح شده توسط سعید جلیلی می‌توان به آمار رشد اقتصادی ایران در دهه 90 اشاره کرد؛ این گزارش بر اساس داده‌های مرکز آمار تهیه شده است، با توجه به تفاوت در مبنای محاسباتی مرکز آمار و بانک مرکزی و همچنین تفاوت سال پایه، اعداد منتشر شده از این دو نهاد رسمی تفاوت دارد البته در مجموع روند آمارها با یکدیگر همخوانی دارد. آمارها نشان می‌دهد، رشد اقتصادی در دهه گذشته حرکت زیگزاگی داشته و متوسط رشد اقتصادی رقمی نزدیک صفر بوده است. به نظر می‌رسد که تحریم‌های ظالمانه، نبود ثبات اقتصادی و نامساعد بودن فضای کسب‌وکار برای تولید باعث شده است که رشد اقتصادی کارنامه مناسبی در دهه۹۰ نداشته باشد. از سوی دیگر، با توجه به کاهش سرمایه‌گذاری، رشد اقتصادی در دهه پیش رو نیز با تهدید جدی مواجه است.
بر اساس گزارش اکوایران، بررسی‌ها نشان می‌دهد رشد اقتصادی ایران در سالیان گذشته نوسان بالایی داشته است، به گونه‌ای که در 10 سال گذشته از رشد منفی 8 درصد تا رشد مثبت 14 درصد در نوسان بوده است. با توجه به روند رشد در ایران می‌توان گفت که وقایع بین‌المللی به شدت بر اقتصاد ایران و رشد آن اثرگذار است. پایین‌ترین رشد اقتصادی کشور در دهه گذشته دقیقاً مصادف با تشدید تحریم‌های بین‌المللی بر سر مسائل هسته‌ای بوده است. به طوری که میزان رشد در سال 90 به منفی 0.4 درصد و در سال 91 به منفی 8.6 درصد رسید که پایین‌ترین رشد اقتصادی بازه زمانی مذکور است.
آیا پس از برجام، رشد اقتصادی منفی شد؟
توافق برجام در تابستان سال 1394 به امضا رسید، همین موضوع کافی بود تا با شکل‌گیری چشم‌انداز مثبت در اقتصاد کشور فضای اقتصاد ایران تغییر کند. از همین رو رشد اقتصادی از صفر درصد در سال 94 به 14.2 درصد در سال 95 رسید تا بالاترین رشد اقتصادی ایران در چند دهه گذشته ثبت شود، این روند مثبت در سال 96 نیز ادامه پیدا کرد.
بررسی آمار رشد اقتصادی ایران در دهه گذشته ثابت می‌کند که دوره رشد اقتصاد بیش از 2 سال دوام نیافته است و با روی کار آمدن ترامپ در آمریکا و خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام همه چیز به یکباره تغییر کرده است.
زمزمه‌های خروج آمریکا از برجام در سال 1396 به گوش می‌رسید؛ اما سرانجام در ابتدای سال 1397 با امضای ترامپ، ایالات متحده از این توافق خارج شد و دور جدید تحریم‌ها ظالمانه علیه مردم ایران آغاز شد. همین امر کافی بود تا بار دیگر فضا و انتظارات اقتصادی در ایران منفی شود و به دنبال آن رشد اقتصادی سال 1397 و 1398 به پایین‌تر از منفی 4 درصد برسد.
همچنین در سال 1399 با وجود کرونا و منفی شدن رشد بخش خدمات به‌عنوان اصلی‌ترین بخش اقتصاد کشور، رشد اقتصادی یک درصد به ثبت رسید. به عقیده برخی از کارشناسان روی کار آمدن دولت بایدن در نیمه دوم سال 99 و همچنین کاهش آثار تحریم‌های نفتی در مثبت شدن رشد اقتصادی در این سال بی‌تأثیر نبوده است. چراکه رشد بخش نفت در زمستان سال 99 دقیقاً مصادف با آغاز ریاست‌جمهوری بایدن در ایالات متحده مثبت بالغ بر 32 درصد به ثبت رسیده است که بالاترین نرخ رشد بخش نفت و گاز از سال 96 بوده است.
بنابراین با توجه به میانگین رشد اقتصادی ایران پس برجام که حدوداً 2.55 درصد بوده است، باید گفت که اظهارات جلیلی در مورد منفی 1 شدن رشد اقتصادی بعد از برجام دقت کافی ندارد، چرا که با وجود اینکه در سالهای 1397 و 1398 به صورت متوالی رشد اقتصادی ایران زیر منفی 4 درصد بوده است اما به دلیل رشد در 2 سال 1395 و 1396 نمی‌توان گفت که رشد اقتصاد ایران پس از برجام منفی بوده است.
تحریم‌ها چگونه بر رشد اقتصادی تأثیر می‌گذارند؟
بنابر نظر بسیاری از کارشناسان اقتصادی، تحریم‌های اقتصادي از طرق مختلفي بر اقتصاد ايران مؤثر است. کانال‌های مستقيم تأثير تحریم‌ها بر اقتصاد ايران، شامل كاهش صادرات به‌خصوص صادرات نفتي، كاهش واردات کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای و محدودیت‌های بانكي است.
بااین‌حال تبعات غيرمستقيم تحریم‌ها به‌خصوص تأثير آن بر افزايش سطح نااطميناني در اقتصاد ايران نيز داراي اهميت است كه لازم است در تحلیل‌ها موردتوجه قرار گيرد.
بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، عملكرد بخش حقيقي اقتصاد در سال 1397 و 1398 بيش از هر چيز متأثر از وضع تحريم‌هاي جديد و بحران ارزي است. تجربه پيشين تحريم‌هاي گسترده اقتصادي عليه ايران در سال‌هاي ابتدايي دهه 90 كه آثار آن در بخش حقيقي از سال 1391 بروز يافت، نشان مي‌دهد كه بخش‌هاي نفت، صنعت و ساختمان بيشترين آسيبپذيري را از شرايط تحريم دارند و در مرحله بعد بخش‌هاي خدمات و كشاورزی از اين موضوع تأثير ميپذيرند.
بنابراین می‌توان گفت که اثرات اقتصادی اجرای برجام در سالهای 1395 و 1396 تا حدود زیادی مشخص است و نمی‌توان گفت که این توافق اثر مشخصی بر اقتصاد کشور نداشته است؛ از طرفی ادعای دیگر مطرح شده توسط برخی از رسانه‌ها که به اشتباه به جلیلی نسبت داده‌‌اند نیز نادرست است؛ این رسانه‌ها مانند سایت اعتماد در مطالب خود گفته‌اند که جلیلی ادعا کرده به دلیل برجام رشد اقتصادی ایران منفی 8 درصد شده است؛ نه تنها این گزاره اشتباه است، بلکه سعید جلیلی نیز همچنین گزاره‌ای را مطرح نکرده است؛ باید به این موضوع اشاره کد که تنها رشد منفی 8 درصدی اقتصاد کشور در دهه گذشته مربوط به سال 1391 بوده که پیش از مذاکرات برجام به وقوع پیوسته است.
