سید محمدمهدی حسینی همدانی، امام‌جمعه شهر کرج، در خطبه‌های نمازجمعه ۲۵ شهریور به موضوع بحران انرژی در اروپا اشاره کرده و گفت:
متأسفانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم در زمین اسرائیل بازی می‌کند؛ اما اروپایی‌ها باید بدانند که در ماه‌های آینده به گاز ایران احتیاج خواهند داشت.
در این گزارش گفته‌های امام جمعه کرج در این زمینه را بررسی کرده و به پرسش‌های زیر پاسخ می‌دهیم.
آیا اروپا به منابع گازی جدید احتیاج دارد؟
آیا ایران توانایی صادرات گاز به اروپا را دارد؟
آیا میزان مصرف گاز در ایران یک مانع برای صادرات احتمالی گاز به اروپا است؟
زمستان سخت اروپا و جایگاه ایران در بازار جهانی انرژی
آغاز جنگ اوکراین و روسیه سبب نگرانی کشورهای اروپایی درخصوص تأمین گاز مورد نیاز آنها شد. در واقع قبل از شروع جنگ روسیه و اوکراین و گمانه‌زنی‌ها درخصوص احتمال وقوع جنگ، قیمت نفت و گاز در جهان به‌شدت افزایشی شد و با شروع جنگ قیمت‌ها جهش خیره‌کننده‌ای را تجربه کردند؛ قیمت‌هایی که سقف تاریخی 10 سال اخیر و حتی بیشتر را شکستند.
با آغاز جنگ، روسیه، کشورهای اروپایی را به قطع صادرات گاز تهدید کرد. اگر‌چه کشورهای اروپایی و غربی سعی کردند سیاست تحریم صنعت نفت و گاز روسیه را در پیش بگیرند، اما وابستگی‌های این کشورها به گاز روسیه، موضوعی نیست که بتوان از آن چشم‌پوشی کرد. اغلب کشورها نیز به این موضوع واقف هستند که نمی‌توان مسیری جایگزین برای گاز روسیه در کوتاه‌مدت در نظر گرفت.
از همین رو، کشورهایی مانند آلمان که ۴۲ درصد گاز خود را از روسیه تأمین می‌کنند، سعی کردند به تحریم‌های کشورها علیه خرید گاز روسیه ملحق نشوند. درخور توجه است سایر کشورهای اروپایی مانند یونان و ترکیه نیز با ۸۰ و ۶۷ درصد وابستگی به واردات گاز از روسیه، متضرر شده‌اند.
اروپا برای کاهش تدریجی وابستگی به منابع انرژی روسیه اقدامات گوناگونی را انجام داده؛ البته تاکنون تلاش‌های اروپا برای یافتن جایگزینی برای منابع انرژی روسیه با موفقیت همراه نبوده است. در تازه‌ترین تلاش‌های آلمان برای یافتن منابع جدید گاز طبیعی، اولاف شولتس، صدراعظم این کشور، راهی کانادا شد و با دولتمردان کانادا برای واردات انرژی مذاکره کرده است.
دراین‌بین، بی‌بی‌سی خبر داده که در هفته‌های گذشته وزیر نفت آلمان و برخی از مقامات مذاکره‌کننده بارها به اروپا هشدار داده‌اند که زمستان سخت، اروپا را در برخواهد گرفت و ایران می‌تواند با رفع تحریم‌ها در امنیت انرژی اروپا، نقش فعالی ایفا نماید و جایگزین روسیه در بازار انرژی اروپا شود.
صادرات گاز ایران به اروپا امکان‌پذیر است؟
مسئله صادرات گاز ایران به اروپا، یکی از قدیمی‌ترین موضوعات بازار جهانی انرژی است؛ کشورهای اروپایی در سال‌های گذشته به دنبال کاهش وابستگی خود به منابع انرژی روسیه بوده‌اند و ایران نیز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کشورهای دارنده منابع نفت و گاز، همیشه مدنظر اروپا بوده است.
البته مسئله صادرات انرژی ایران به اروپا به دلایل گوناگون محقق نشده است. فاینَنشال تایمز در مقاله خود به این موضوع اشاره کرده و می‌نویسد:
ایران با 34 تریلیون مترمکعب ذخایر گاز طبیعی (معادل نیاز 100 سال کشورهای اروپایی) بالاترین ذخایر گاز را در جهان دارد. اما با این وجود، ایران هنوز نتوانسته از ظرفیت کامل ذخایر انرژی خود استفاده کند. به‌گونه‌ای که در حال حاضر، تولید گاز ایران به‌سختی کفاف نیاز داخلی این کشور را می‌دهد.
گئورگ زاخمن، کارشناس حوزه انرژی در اینباره می‌گوید:
دو دلیل عمده برای کاهش بهره‌برداری منابع گاز ایران وجود دارد؛ بخش اول به تحریم‌های بین‌المللی مربوط می‌شود که می‌توان گفت از سال 2007، فعالیت شرکت‌های بین‌المللی انرژی را در ایران متوقف کرد. همچنین مسئله قوانین نفتی ایران و شرایط خاص قراردادهای بین‌المللی در ایران نیز حضور کشورهای خارجی را دشوار کرده است.
در این زمینه مهرداد عمادی، مشاور اقتصادی اتحادیه اروپا، گفته است:
در ماه می (اردیبهشت – خرداد) ۲۰۱۶ قرار شد چند شرکت اروپایی از جمله رویال داچ شل با ایران قراردادهای بلندمدتی در حوزه انرژی و به‌خصوص گاز منعقد کنند. هیئت‌هایی برای مذاکره به ایران آمدند. قرار بود اروپا در حوزه انرژی ایران سرمایه‌گذاری کند. این سرمایه‌گذاری هم به نفع ایران بود و منابع ارزی زیادی برای ایران داشت و هم به اروپا اجازه می‌داد انحصار روسیه در حوزه گاز را بشکند. اما ناگهان روند ماجرا تغییر کرد و در اوت (مرداد – شهریور) ۲۰۱۶ تهران شرایط عجیبی برای ادامه همکاری وضع کرد. شرایط ایران به‌گونه‌ای بود که نشان می‌داد تمایلی برای این همکاری و صادرات گاز به اروپا ندارد.
همچنین به گفته نِرسی قربان، تحلیلگر ارشد اقتصاد انرژی، «صادرات گاز ایران به اروپا یک پیش‌درآمدی می‌خواهد. ما نمی‌توانیم گاز را با کشتی صادر کنیم. برای این صادرات نیاز به خط لوله انتقال گاز داریم. این یعنی ۳۰۰۰ کیلومتر خط لوله باید کشیده شود. علاوه بر اینکه میلیاردها دلار سرمایه لازم دارد و موافقت کشورهای واسط را می‌خواهد. در غیر این صورت گاز باید به‌وسیله تجهیزات LNG مایع و به مقصد اروپا فرستاده شود. ما چنین تجهیزاتی نداریم. تأمین این تجهیزات نیز میلیاردها دلار سرمایه و حداقل چهار سال زمان نیاز دارد. بنابراین ایران اگر هم بخواهد، نمی‌تواند بازار گاز اروپا را به دست بیاورد.»
او می‌گوید:
ما اصلاً امکانات لازم را در این زمینه نداریم. حتی اگر تحریمی نباشد امکان صادرات گاز فعلاً نیست. اما در صورت رفع تحریم می‌تواند نفت خود را صادر کند. اکنون بیش از هر موضوعی، تحریم‌ها مانع صادرات انرژی ایران هستند.
مصرف گاز ایران بیش از ۳۰ کشور اروپایی است
در هفتاد و یکمین گزارش سالانه شرکت بریتیش پترولیوم (BP) با عنوان «مرور آماری انرژی جهان ۲۰۲۲»، میزان تولید و مصرف گاز در کشورهای مختلف جهان ذکر شده است. دراین بین نرخ رشد مصرف گاز طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱ نیز بیانگر این بوده که مصرف گاز ایران نسبت به آمریکا و روسیه، در ۱۰ سال اخیر، رشد داشته است.
باتوجه‌به داده‌های شرکت BP درباره میزان تولید و مصرف گاز در جهان در سال ۲۰۲۱، سهم ایران در حوزه تولید گاز دنیا، ۶.۴درصد و در عرصه مصرف، 6درصد است. این امر به این معنا بوده که میزان تولید به مصرف، بسیار نزدیک و فقط ۰.۴درصد است.
از طرف دیگر، آمار منابع معتبر داخلی از جمله وزارت نفت و شرکت ملی گاز، درباره تولید و مصرف گاز در ایران، تا پایان سال ۱۴۰۰ شمسی که حدود سه ماه نخست سال ۲۰۲۲ را نیز شامل می‌شود، نشان می‌دهد از مجموع ۲۶۹میلیارد مترمکعب گاز تولیدشده در سال ۱۴۰۰، حدود ۲۳۸.۵ میلیارد مترمکعب یعنی حدود ۹۰ درصد آن، مصرف داخلی داشته و فقط کمتر از 7درصد یعنی ۱۷ میلیارد مترمکعب به صادرات اختصاص‌یافته است.
جمع‌بندی
به نظر می‌رسد، درصورتی‌که افزایش ظرفیت تولید و سرمایه‌گذاری مناسب در زیرساخت‌ها و میادین گازی طی سال‌های آینده، صورت نگیرد و سرانه گاز به‌خصوص خانگی و تجاری در کشور، همچنان بالا و تراز گاز منفی باشد، ایران به واردکننده گاز تبدیل شده و بعید نیست قطر باتوجه‌به مزیت‌هایی مانند تجارت بین‌المللی گسترده، جمعیت کم، رعایت الگوی مصرف و سرمایه‌گذاری عظیم، گوی سبقت را از ایران برباید و بر کرسی نخست تولید گاز در منطقه تکیه زند.
دراین‌خصوص، جواد اوجی، وزیر نفت، اعلام کرد که برای نوسازی صنعت نفت و گاز، ایران به ۱۶۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری نیاز دارد. با توجه به آنکه مذاکره چندین ساله برای احیای برجام به نتیجه نرسیده است، برخی از کارشناسان نسبت به تأمین چنین مبلغی در یک بازه زمانی کوتاه ابراز تردید کرده‌اند.
بنابراین، از دید کارشناسی برای آنکه گاز ایران به اروپا برود، تنها دو روش وجود دارد. یا باید از طریق خط لوله گاز منتقل شود یا از طریق گاز مایع؛ اگر ایران بخواهد گاز خود را به اروپا منتقل کند باید یک خط لوله از طریق ترکیه، گرجستان و یا دریای مدیترانه احداث شود. به گفته کارشناسان کف سرمایه مورد نیاز برای چنین کاری ۱۰ میلیارد دلار است و به ۵ سال زمان نیز نیاز دارد.
همچنین ایران اگر بخواهد صادرات از طریق LNG را انتخاب کند، نیازمند احداث تأسیسات و کارخانه‌های تبدیل گاز به مایع است؛ چون در حال حاضر کشور فاقد چنین زیرساختی است. این کار هم به سال‌ها زمان و میلیاردها دلار سرمایه نیاز دارد.
علاوه بر این، متأسفانه به دلیل اعمال تحریم‌های آمریکا، در حال حاضر میلیون‌ها بشکه نفت ایران برای فروش در نفتکش‌ها بر روی دریا معطل‌مانده است. باوجوداینکه اروپا نیاز به تأمین‌کنندگان جدید گاز دارد، اما به نظر می‌رسد که زمان موردنیاز برای مذاکرات، انعقاد قرارداد، سرمایه‌گذاری برای جابه‌جایی خط لوله یا زیرساخت گاز مایع، بسیار زیاد است. در نهایت باید به ابهامات مربوط به مذاکرات برجام و مشکلات ایران جهت ایجاد ارتباط اقتصادی با همسایگان خود اشاره کرد که این عوامل نیز مانعی جدی برای شروع صادرات گاز ایران به اروپا است.
در پایان باید گفت؛ اروپا به دنبال تأمین منابع گازی جدید خواهد بود؛ اما باتوجه‌به مشکلات فنی، سیاسی و لجستیکی موجود برای انتقال و صادرات گاز، اروپا نمی‌تواند برای بازه کوتاه‌مدت (ماه‌های آینده) منتظر گاز ایران باشد؛ بنابراین گفته‌های سید محمدمهدی حسینی همدانی، امام‌جمعه کرج گمراه‌کننده تلقی می‌شود.
