خبرگزاری فارس با انتشار گزارش اخیر صندوق بین المللی پول، مدعی شده است که اقتصاد ایران، چهاردهمین اقتصاد جهان است. بر اساس این گزارش، تولید ناخالص داخلی ایران، 1.7 تریلیون دلار است و از این حیث، رتبه چهاردهم در میان کشورهای جهان را به خود اختصاص داده است.
رتبه 14 ایران در اقتصاد جهان بر اساس گزارش صندوق بینالمللی پول
برخی از کشورهایی که میزان تولید ناخالص داخلی آنها از ایران کمتر است: مکزیک (1.3 تریلیون دلار)، ترکیه(692 میلیارد دلار)، اسپانیا (1.4 تریلیون دلار)، سوئد(621 میلیارد دلار)، نروژ(524 میلیارد دلار)، عربستان (یک تریلیون دلار)، امارات(501 میلیارد دلار)، اندونزی (1.3 تریلیون دلار)، مالزی (439 تریلیون دلار)، سنگاپور(424 میلیارد دلار)، قطر (226 میلیارد دلار)، و عراق (297 میلیارد دلار).
سهم کشورهای جهان از کیک اقتصادی بر اساس گزارش صندوق بینالمللی پول در سال 2022
آیا بررسیهای صندوق بینالمللی پول معتبر است؟
صندوق بینالمللی پول به طور ادواری گزارش چشمانداز اقتصادی کشورهای جهان را با توجه به شرایط اقتصادی هر کشور نظیر «شرایط مالی»، «سطح عمومی قیمتها»، «نرخ تعرفهها» و «سیاستهای پولی و مالی» منتشر میکند و طی آن ضمن محاسبه مقدار تولید ناخالص داخلی، میزان رشد این متغیر اقتصادی در کشورهای مختلف طی سالهای آتی را پیشبینی میکند.
طبق برآورد صندوق بینالمللی پول از تولید ناخالص داخلی ایران در سال 2022، ایران در جایگاه 14 در میان کشورهای جهان از نظر ارزش تولید ناخالص داخلی قرار گرفته است. اما این محاسبه تا چه اندازه با واقعیت همخوانی دارد؟ از همین رو، بررسی نحوه محاسبات صندوق بینالمللی پول میتواند مشخص کند که حجم واقعی اقتصاد ایران بر حسب دلار چقدر بوده و در رتبه چندم اقتصادهای دنیا قرار دارد.
تأثیر نرخ ارز در محاسبه ارزش تولید ناخالص داخلی
بر اساس توضیحات ارائه شده در گزارشهای صندوق بینالمللی پول، تولید ناخالص داخلی ایران پس از سال 2015 (1394)، بر اساس روش مخارج ملی محاسبه و پس از تقسیم بر میانگین نرخ ارز رسمی بانک مرکزی[1]، گزارش شده است. این در حالی است که طبق ادعای گزارش مذکور، نرخ ارز در سالهای 2011 تا 2015 (1390-1394) بر مبنای میانگین وزنی نرخ ارز رسمی بانک مرکزی و نرخ ارز بازار محاسبه شده است.
نکته حائز اهمیت این است که نرخ ارز رسمی بانک مرکزی، پس از سال 2018 (1397) با نرخ ارز بازار تفاوت زیادی دارد و به نظر میرسد که لحاظ نمودن نرخ ارز بازار در محاسبات صندوق بینالمللی پول، موجب تغییرات اساسی در حجم تولید ناخالص داخلی ایران (بر حسب دلار) و رتبه جهانی آن شده است.
بنابراین میتوان به این نتیجه رسید که محاسبات حجم تولید ناخالص داخلی ایران در گزارشهای صندوق بینالمللی پول، خطای برآورد دارد؛ چرا که به دلیل ثابت در نظر گرفتن نرخ ارز، تغییرات نرخ ارز بازار، در محاسبات معادل دلاری تولید ناخالص داخلی نادیده گرفته شده است.
به عنوان مثال بر اساس دادههای بانک مرکزی، اجزاء دلاری تولید ناخالص داخلی (صادرات و واردات)، بر اساس نرخ بازار آزاد قیمتگذاری شدهاند. این در حالی است که تولید ناخالص داخلی (بر حسب دلار) گزارش شده توسط صندوق بینالمللی پول، حاصل تقسیم تولید ناخالص داخلی (مخارج ملی به قیمت جاری) بر نرخ رسمی دلار (42000 ریال) است.
این تفاوت محاسبه، در مواقعی که خالص صادرات مثبت باشد، محاسبات صندوق را دچار خطای بیش-برآورد و در مواقعی که خالص صادرات منفی باشد، محاسبات صندوق را دچار خطای کم-برآورد میکند. اما به علت سهم اندک خالص صادرات (کمتر از 5%) در تولید ناخالص داخلی، از بررسی این خطای محاسباتی صرف نظر شده است.
نمودار: تولید ناخالص داخلی (پس از 2015، بر حسب دلار رسمی) طبق گزارش صندوق و تولید ناخالص داخلی (بر حسب میانگین موزون نرخ دلار)
گزارش صندوق بینالمللی پول، دچار خطای بیشبرآورد است
با توجه به خطای برآورد صندوق بینالمللی پول، ارزش حدودی تولید ناخالص داخلی ایران، بر اساس میانگین موزون نرخ رسمی و نرخ بازاری دلار (Official exchange rate of the Central Bank of Iran) محاسبه شده است.
نمودار 1 ارزش تولید ناخالص داخلی ایران (بر حسب دلار) گزارش شده توسط صندوق بینالمللی پول با نرخ ارز رسمی بانک مرکزی و ارزش تولید ناخالص داخلی ایران (بر حسب دلار) با میانگین موزون نرخ ارز بازار و نرخ ارز رسمی بانک مرکزی را نشان میدهد.
همانطور که در نمودار فوق نمایش داده شده است، گزارش صندوق بینالمللی پول از تولید ناخالص داخلی ایران (بر حسب دلار) دچار خطای بیشبرآورد است و رتبه ایران در میان کشورهای دنیا را بهتر از وضعیت موجود نمایش میدهد.
با محاسبات کنونی صندوق، ایران در میان اقتصادهای جهان، با بیش از 1.7 تریلیون دلار تولید ناخالص داخلی، رتبه 14 را داراست، در حالی که اگر به علت وجود نظام ارزی چندنرخی، مانند سال 2011 تا 2015، تولید ناخالص داخلی را بر حسب میانگین موزون دلار محاسبه مینمود، ایران با حدود 224 میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی، در میان اقتصادهای دنیا به رتبه 53 تنزل مییافت.
پینوشت:
روشهای محاسبه تولید ناخالص داخلی عبارت است از:
- روش ارزش افزوده: در این روش، مجموع ارز افزوده تمام زنجیره تولید محاسبه میشود.
- روش مخارج از آنجا که در یک اقتصاد، همواره تولید کل با ارزش مخارج کل برابر است، میتوان از جمع مخارج اقتصادی، به تولید ناخالص داخلی دست یافت.
- روش درآمد: ارزش افزوده هر صنعت، در بین عوامل تولید به شکل درآمد توزیع میشود، بنابراین با برآورد درآمد عوامل تولید میتوان به تولید ناخالص داخلی کل دست یافت.
- حاصل محاسبات تولید ناخالص داخلی بر اساس هر سه روش با یکدیگر برابر است.
بر اساس دادههای بانک مرکزی، اجزاء دلاری تولید ناخالص داخلی (صادرات و واردات)، بر اساس نرخ بازار آزاد قیمتگذاری شدهاند. این درحالی است که تولید ناخالص داخلی (بر حسب دلار) گزارش توسط صندوق بین المللی پول، حاصل تقسیم تولید ناخالص داخلی ( مخارج ملی به قیمت جاری) بر نرخ رسمی دلار(42000 ریال )است. این تفاوت محاسبه، در مواقعی که خالص صادرات مثبت باشد، محاسبات صندوق را دچار بیش برآورد و در مواقعی که خالص صادرات منفی باشد، محاسبات صندوق را دچار خطای کم برآورد میکند. اما به علت سهم اندک خالص صادرات ( کمتر از 5%) در تولید ناخالص داخلی، از بررسی این خطای محاسباتی صرف نظر شده است.